میراث مکتوب – یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین متفکران جهان اسلام، در سه دهۀ اخیر، فیلسوف و مورخ بلندآوازۀ فقید مغربی دکتر محمد عابد الجابری است با ده‌ها کتاب کوچک و بزرگ در حوزۀ تاریخ‌نگاری اندیشه و معرفت اسلامی.
جابری در زمینۀ تاریخ و چگونگی تکوین و نیز ساختارهای اندیشۀ اسلامی و بر اساس روش‌شناسی نوینی که طی دوران مدرن به وجود آمده، قرائت تازه‌ای عرضه کرد و طی چهار دهه با پشتکاری تحسین‌برانگیز به توضیح و تفسیر ابعاد نظریۀ خویش پرداخت و در این مسیر آثار فراوانی تألیف کرد. آرا و آثار جابری خیلی زود در دهۀ هشتاد میلادی در جهان عرب شناخته و مشهور شد تا جایی که وی را به لحاظ دامنۀ تأثیرش بر همۀ طبقات تحصیل‌کردۀ جامعه حتی بر کسانی خصم و رقیب روش و ایدئولوژی او هستند، با طه حسین مقایسه کرده‌اند.
خواننده در این کتاب طی مقالات اصلی کتاب با روش‌شناسی و پاره‌ای از آرای جابری آشنا خواهد شد. در سیاهۀ بلند آثار محمد عابد الجابری اثری با عنوان این کتاب وجود ندارد. عنوان کتاب در واقع نامی است که مترجم برای پاره‌ای از مقالات اولیه ولی مهم جابری برگزیده است که از جمله ناظر به موضوع تکوین فلسفۀ اسلامی در مشرق اسلامی و تفسیر و تحلیل انتقادی میراث فلسفی و فکری سه متفکر بزرگ این پهنۀ جغرافیایی: فارابی، ابن سینا و غزالی است. پنج مقاله از شش مقالۀ این کتاب از دو کتاب مشهور «نحن و التراث» و «التراث و الحداثه» جابری انتخاب شده که مشتمل بر هستۀ اولیۀ اساسی‌ترین و احیاناً جنجالی‌ترین نظریات و اندیشه‌های اوست و بعدها در دیگر کتاب‌هایش از جمله سلسله کتاب‌های «نقد عقل عربی» مجال بسط و کمال یافته است.
مقالۀ اول به مثابۀ درآمدی روش‌شناختی است که جابری در طی آن به سبک و سیاق یک کارگاه آموزشی، نخست روش پژوهشی مختار خود را که روش ساختارشکنی است توضیح می‌دهد و بعد در عمل آن را بر چند نمونۀ مختلف منطبق می‌کند. این مقاله صورت مکتوب یک سخنرانی است و به همین دلیل ویژگی‌های گفتاری دارد.
مقالۀ دوم نقد پرمایه و راهگشایی است بر تاریخ‌نگاری فلسفۀ اسلامی در دوران جدید که نویسنده طی آن مروری انتقادی دارد بر پژوهش‌های غربیات و پیروان شرقی عرب‌زبانشان در این قلمرو. مقالات سوم، چهارم و پنجم متضمن نقد احوال، آثار و افکار سه شخصیتی است که به عقیدۀ نویسنده تأسیس و تکمیل و احیاناً تخریب فلسفۀ اسلامی به دست آنها صورت گرفته است؛ فارابی، ابن سینا و غزالی.نگاه جابری به فارابی همدلانه و گاه تا حدی شیفته‌وار است؛ ولی وقتی نوبت به این سینا می‌رسد، این نگاه صبغه‌ای ناهمدلانه و گاه تا حدی خصمانه به خود می‌گیرد؛ اما نسبت به غزالی بی هیچ حب و بغضی، با لحن خونسرد یک پژوهندۀ باتجربه، عیب و هنر وی را می‌شمرد.
جابری دربارۀ عناصر سازنده اندیشۀ غزالی می‌گوید: «می‌توانیم بگوییم که بی‌تردید این عناصر، تمامی عواملی هستند که فرهنگ عربی ـ اسلامی را با همۀ گرایش‌ها و رویکردها و جریان‌های گوناگونش پدید آورده‌اند. به این دلیل که غزالی به مثابۀ آینه‌ای نبود که تنها فرهنگ روزگارش در او منعکس شده باشد، بل به عرصه‌ای می‌مانست که جریان‌های گوناگون فکری و ایدئولوژیکی که اندیشۀ عربی ـ اسلامی تا آن روزگار با آنها آشنایی یافته بود در متن آن به هم می‌رسیدند، جریان‌هایی که مراحل بالندگی و عوامل نضجشان به کمال رسیده بود و از زبان غزالی و از طریق سلوک و تجربۀ فکری او بود که میزان تنوع و گسترۀ آفاق آنها و کشمکش‌ها و تناقضاتشان و نیز به مرحلۀ بحران‌رسیدنشان، مجال تحلیل و تفسیر می‌یافت». (ص 293)
پیوست این کتاب ترجمۀ مقاله‌ای است از کمال عبداللطیف استاد دانشگاه مغرب با عنوان «جابری و پروژۀ نقد عقل عربی» که از جملۀ تازه‌ترین نوشته‌ها دربارۀ اندیشۀ جابری است که مروری کلی بر زندگانی و دست‌آوردهای فکری وی دارد.
فهرست مطالب کتاب:
درآمد
بازخوانی امروزین میراث، روش‌شناسی و چند نمونه
خاورشناسی و فلسفۀ اسلامی: روش و نگرش
پروژۀ بازخوانی تازه‌ای از فلسفۀ سیاسی ـ دینی فارابی
ابن سینا و فلسفۀ شرقی
عناصر سازنده و تناقضات اندیشۀ غزالی
پیوست: جابری و پروژۀ نقد عقل عربی ـ اسلامی
عابد الجابری، محمد، بازخوانی تاریخ فلسفه در مشرق اسلامی، مترجم: اسماعیل باغستانی، تهران، هرمس، 337 صفحه، شمارگان: 1000 نسخه، قطع: رقعی، بها: ۲۸۰۰۰۰ ریال، 1394.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات