میراث مکتوب- یك سال از درگذشت حسن انوشه نویسنده، پژوهشگر تاریخ، زبان و ادبیات فارسی و سرپرست گروه نویسندگان دانشنامه ادب فارسی كه عمر خود را در حوزه ایران‌شناسی و تاریخ و زبان و ادب فارسی صرف كرد، می‌گذرد. حسن انوشه كه در سال 1323 در شهر بابل متولد شد دوره‌های دبستان و دبیرستان را در بابل گذراند. موقع دیپلم گرفتن، شاگرد اول استان مازندران شد. برای آموختن زبان و ادبیات عربی به تهران آمد و در دانشگاه تهران مشغول تحصیل شد. سپس در آموزش و پرورش مشغول به كار شد، اما خود او گفته بود كه اوایل انقلاب، زمانی كه به كار معلمی در بابل و منطقه مازندران سرگرم بود، او را از آموزش و پرورش اخراج كردند! آن اخراج، از یك سو شرایط نامناسبی برای او در تامین مایحتاج زندگی ایجاد كرد و از سوی دیگر، او را به سمت تمركز بر كار و پیشه‌ای دیگر سوق داد كه بعدها بخش مهمی از زندگی فرهنگی او را شكل داد.
انوشه كار ترجمه را با تاریخ و در انتشارات امیركبیر شروع كرد. او در این زمینه می‌گوید: «در سال 1350 با انتشارات امیركبیر قرارداد بستم و كتاب تاریخ غزنویان نوشته كلیفورد ادموند باسورث را ترجمه كردم.» ترجمه خوب آن كتاب سبب شد تا چهره‌‌ای همانند ایرج افشار به او نامه نوشته و چنین از او قدردانی كند: «روزی در مدرسه‌ای در شهر قائم‌شهر فعلی (شاهی سابق)، یك نامه به دست من رسید كه در آن نوشته شده بود، من كتاب شما را خواندم و بسیار خوب ترجمه كرده‌ای و امیدوارم راهت را ادامه بدهی.» این تشویق سبب شد تا او آن كار را جدی بگیرد و ادامه دهد. انوشه در كار ترجمه گزیده‌كار بود و كوشید تا تمركز خود را روی متنی بگذارد كه نیازی فرهنگی را پاسخ دهد، و آن متن، «تاریخ ایران كمبریج» بود كه برخی از مجلدات آن را انوشه ترجمه كرد. این كتاب در دوره خود مهم‌ترین و مفصل‌ترین كتابی بود كه در زمینه تاریخ ایران در چند جلد منتشر شد. در كارنامه كار خود جدای از فعالیت در تولید دانشنامه تاریخ ایران كمبریج، همكاری با دانشنامه ادب فارسی و نیز ترجمه كتاب‌هایی چون تاریخ سیستان، تاریخ تمدن، ایران در سپیده دم تاریخ و نیز تالیف مداخل دانشنامه زبان و ادب فارسی را دارد. انوشه حدود پانزده جلد كتاب ترجمه كرد. بیش از 2500 مقاله برای دایره‌المعارف‌ها، به‌ویژه «دایره‌المعارف تشیع» نوشت. تالیفات او در زمینه تاریخ حدود 10 هزار مقاله است كه از این تعداد سه هزار مقاله در «دانشنامه تشیع»، چهار هزار مقاله در «دانشنامه دانش‌گستر» و تعداد زیادی در دانشنامه ادب فارسی به چاپ رسید. او پانصد مقاله هم برای «دانشنامه حافظ» نوشت. كاظم موسوی بجنوردی ریاست مركز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی بر این باور است كه «انوشه تمام زندگی خود را وقف پژوهش كرد. چهل سال شبانه‌روز مشغول خدمت به فرهنگ كشور، زبان فارسی و تاریخ ایران بود. درگذشت انوشه یك ضایعه برای فرهنگ كشور است. او در دوران حیات پر ثمر خود كارهای زیادی انجام داد كه نمونه آن دانشنامه‌نویسی بود. همچنین كتاب‌های زیادی را ترجمه كرد، حدود 2500 مقاله، به ویژه در زمینه ادب فارسی نوشت. می‌توان گفت او یكی از عاشقان ایران، ادب ایران و زبان فارسی بود. انوشه زیرساختی را برای تاریخ به وجود آورد كه می‌تواند الگویی برای همه بخش‌های ما شود. شخصیت حسن انوشه به قدری پاك‌سرشت و زلال بود كه من هروقت از كار خسته می‌شدم با او گفت‌وگو می‌كردم كه این باعث انبساط خاطر من می‌شد.» نصرالله پورجوادی استاد رشته فلسفه در دانشگاه تهران معتقد است: «یكی از كسانی كه دست تنها شروع به دایره‌المعارف‌نویسی كرد، انوشه بود. دایره‌المعارف‌‌های دیگر هركدام وابسته به تشكیلات، سازمان یا گروهی بودند كه كمك می‌كردند ولی انوشه تنها بود. ارتباط و وابستگی آنچنانی به شخصیت‌های سیاسی و روحانی نداشت و آنچنان حمایتی هم از او نمی‌شد، با این حال توانست به تنهایی این كارهایی را انجام دهد كه شگفت‌آور است. به نظرم به زحمت بتوان جایگزینی برای انوشه در مركز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی یافت.» احمد مسجدجامعی عضو شورای شهر تهران اعتقاد دارد: «در میان آثار انوشه كه همه آنها یك نقطه مشتركی دارند و آن علاقه به ایران، تاریخ، فرهنگ و ادب ایران است یك مجموعه جایگاه خاصی دارد و آن مجموعه نه جلدی «دانشنامه ادب فارسی» است. می‌توان گفت انوشه بیش از بیست سال از عمر خود را در كار دانشنامه‌نگاری نهاد و پیش از این نیز آثار دیگر او در حوزه تاریخ است.» به گفته روزبه زرین‌كوب: «انوشه در كار علمی و فرهنگی اولویت انوشه همواره ایران بود، احساسات و علایق قومی و منطقه‌ای را در مقابل عشق به ایران چندان جدی نمی‌گرفت و سر سپردگی به ایران و فرهنگ درخشان ایرانی را به شعارهای بازی‌گونه و زودگذر افراط‌‌گرایان قومی و منطقه‌ای ترجیح می‌داد. كتاب یا كتاب‌های ترجمه او دیر یا زود بر گروه‌های اجتماعی و قشرهای گوناگون جامعه تاثیر خواهد گذاشت و در یادها خواهد ماند. او مترجمی پركار و فرهنگ‌شناسی خستگی‌ناپذیر بود.» مزدك انوشه فرزند حسن انوشه اعتقاد دارد: «او بسیار علاقه‌مند بود كه به اندازه توش، توان و سهم خود گامی در جهت حفظ و معرفی این میراث و فرهنگ به جهانیان بردارد. تصویری كه بنده از پدرم دارم با تاریخ ایران شروع می‌شود و با تاریخ ایران تمام می‌شود. درواقع او مهم‌ترین كارهایش را با ترجمه تاریخ ایران از میانه راه دهه 60 آغاز كرد و این و اواخر دوباره به آن دلبستگی قدیمی خود بازگشت و شروع به ترجمه جلد ششم تاریخ ایران كرد.»
حسن انوشه در 23 فروردین‌ماه 1399، در سن 75 سالگی به دلیل بیماری سرطان درگذشت.
محمود فاضلی
منبع: روزنامه اعتماد