میراث مکتوب – مفتوح القلوب که تفالاتی به دیوان حافظ شیرازی تألیف محمد بن محمد هروی است و متن تصحیح شده و چاپ عکسی آن از روی نسخه نفیس مورخ سال 989 هجری به خط علاءالدین منصور شیرازی در دارالسلطنه استانبول صورت گرفته، منتشر شد
.
در گذر روزگاران، اهل ذوق به گردآوری داستا‌نهایی از این غز‌لهای «وصف‌الحال» پرداخته‌اند؛ غز‌لهایی که در واقع تجلیِ برآیندِ نیروهایِ فکری – معنوی خواننده‌اند در هنگامۀ تردید و دلتنگی. حاجی خلیفه با اشاره به تداول تفأل با دیوان حافظ نزد فارسیان، دادن لقب لسان‌الغیب به حافظ را به دلیل اشعار مناسبِ حالِ مردم گفتنِ او دانسته است و از رسالۀ شیخ محمّد بن محمّد هروی (رسالۀ حاضر) و نیز رسالۀ ترکی مولی حسین کفوی (م1010ق) درباره فال حافظ یاد می‌کند. در نیمۀ سدۀ یازدهم هجری نیز محمّد بن محمّد دارابی، لطیفۀ غیبیه را در شرح مشکلات بعضی اشعار حافظ نگاشت و هفت فال را از آن روزگار بدان برافزود. در حاشیۀ نسخه‌ای از دیوان حافظ، محفوظ در کتابخانۀ خدابخش شهر پتنه، بعضی تفألات شاهان گورکانی هند: همایون، جهانگیر و شاهزاده داراشکوه ذکر شده که از انس ایشان با حافظ نشان دارد.
متن حاضر با عنوان «مفتوح‌القلوب»، تألیف محمّد بن شیخ محمّد هروی است و به شمارۀ ثبت 578 محفوظ در کتابخانۀ دانشگاه استانبول. چنان‌که در ترقیمۀ نسخه آمده در ربیع‌الثّانی سال 989 هجری در دارالسلطنه استانبول و به خامۀ علاءالدّین منصور شیرازی کتابت شده است. گفتنی است پیش از این رساله، مقدّمۀ محمّد گلندام از همان کاتب و تا برگ ششم جای دارد. نگارنده نسخۀ دیگری از مفتوح‌القلوب نمی‌شناسد؛ امّا وجود نسخه/نسخه‌هایی از آن بویژه در کتابخانه‌های ترکیه محتمل است.
دربارۀ مؤلف، محمّد بن محمّد هروی، جز اندک اطلاع مندرج در مفتوح‌القلوب، نشان دیگری به دست نیامد. او در مقدمه‌اش از سفرهای متعدّد به نواحی خراسان و ماوراءالنهر یاد کرده است و این که با تفأل به دیوان حافظ رهسپار سفر عراق شده است و از آن پس در مدت ده سال در سفر و بیست و یک سال در حضر، هرآنچه از دیده و شنوده بر دلش قرار گرفته، به بیاض برده تا این مجموعه فراهم آید. سفر به مکّه، توقّف در جزیرۀ هرمز، و عزم زیارت شاه نعمت الله، حکایت بازار فیروزآباد، اقامت در بلاد شیروان و قریۀ محمودآباد، همراهی‌اش با حسن بیک ترکمان آق قویونلو (حک: 872-882ق) در تبریز و سفر کوتاه روم (عثمانی)، را از گفته‌های اشاره‌وار او درمی‌یابیم. محمّد هروی کاتب دیوان حافظ بوده و به گردآوری و تفأل به آن دیوان شهرت داشته و دور نیست که نسخه‌ای از دیوان خواجه به خط او باقی مانده باشد. با این همه نشان گلستان سعدی را در جای جای مفتوح‌القلوب می‌یابیم: «در ایّام جوانی چنان که افتد و دانی… » و یا: «چهار کس رنج بی‌فایده می‌بردند و گنج نانهاده می‌جستند…». گرچه مؤلف در مقدّمه از ده سال سفر و بیست و یک سال حضری یاد کرده که در تألیف مفتوح‌القلوب گذرانیده، امّا هم از شاهزاده غریب میرزا (م902ق) با دعای مردگان و از کمال‌الدّین حسین واعظ (م910ق) با دعای زندگان یاد نموده است؛ پس به نظر می‌رسد تاریخ تحریر نهایی مفتوح‌القلوب میان سالیان 902 الی 910 هجری و در زمان سلطنت سلطان حسین بایقرا (حک: 875-911ق) بوده است.
با توجه به کتابت نسخۀ حاضر در بلاد عثمانی و در اواخر سدۀ دهم و نیز یادکرد حاجی خلیفه (1017- 1068ق) از آن در همان روزگار و دیار، و این که تاکنون در دیگر نواحی قلمرو تاریخی زبان فارسی نسخه‌ای از مفتوح‌القلوب شناسایی نشده، گمان می‌رود که محمّد هروی سکونتی مدید در آذربایجان و شاید عثمانی داشته، به‌گونه‌ای که مفتوح‌القلوب شناخته شده و مورد استفاده و استناد ادبای آن خطّه قرار گرفته است. کتاب «رازنامه» از این منظر قابل تأمّل است. رازنامه را حسین بن رستم کفوی (م1010ق) از اهالی قصبه کفّه، در سال 985 هجری به ترکی تألیف کرده که شامل 139 تفأل از دیوان حافظ است. نسخه‌ای از رازنامه به شمارۀ ثبت «ادبیات 7- د» در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است؛ نسخه‌ای است خوانا، کهن و منقّح که پیشتر شیخ آقا بزرگ نیز از آن یاد کرده است. کفوی در ورق پانزدهم از رازنامه به تاریخ و انگیزۀ تألیف پرداخته، و در جای دیگر از محمّد هروی، مؤلف مفتوح‌القلوب، نام برده و بسیاری از حکایات آن را عیناً به ترکی بازگردانی کرده است. پیداست که مفتوح‌القلوب الگوی او در نگارش رازنامه بوده است.
از فوائد مفتوح‌القلوب، گذشته از ارائۀ اطلاعات ارزنده در حوزۀ مطالعات حافظ‌پژوهی، می‌توان به اشاراتی درخور توجه به فرهنگ آن روزگاران یاد کرد که سنّت «نثار اخلاص و تکبیر» به روح خواجه پیش از تفأل و یا تفأل به دیوان جامی (817-898ق) در دوران حیاتش از آن جمله‌اند و نیز برخی اشارات ادبی – تاریخی که به اجمال در انتها مستندسازی نموده‌ایم و هم برای مزید فایده، سروده‌های حافظ مندرج در مفتوح‌القلوب را به نسخۀ مصحَّح علامه قزوینی و دکتر غنی (طبع اول) نشانی داده‌ایم.
یادآور می‌‌شود در فهارس نسخ به دو محمّد بن محمّد هروی دیگر از سدۀ نهم اشارت رفته که شاید هر دو یکی باشند و البته ارتباط ایشان با مؤلف مفتوح‌القلوب نیازمند بررسی بیشتر است: یکی محمّد بن محمّد هروی مؤلف بحرالغرائب فی خواص اسماءالحسنی است که این رساله را به درخواست و رهنمایی استادش شمس‌الدّین محمّد اسفزاری به نام امیرعلیشیر نوایی (م906ق) نگارش و تصدیر نموده و در آن به شرح خواص صد و یک اسم باری تعالی پرداخته است و دیگری محمّد بن محمّد هروی مؤلف تحفۀالغرائب فی ترتیب جواهرالقرآن که با استفاده از جواهرالقرآن، از احمد بن محمّد بن ابراهیم تمیمی، خواص آیات را برای حاجات در دوازده باب به فارسی و در مکّه به نگارش درآورده است.
مفتوح‌القلوب بیانگر طیف گستردۀ ارادتمندان معنوی حافظ از مردم عامه گرفته تا ادیبان و صوفیان و شهزادگان است و نشان می‌دهد که چگونه خوانشهای یک متنِ ادبیِ باز می‌تواند به تأیید و یا دگرگونی گفتما‌نهای سیاسی، ایدئولوژیک و یا اجتماعی بر مدار تساهلی رندانه بیانجامید و همچنان رازوارگی‌اش را آشکارا بنماید و جاودانه بماند.
مفتوح القلوب، تألیف محمد بن محمد هروی (تالیف شده در اوائل سده دهم هجری)، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات دکتر احسان پورابریشم در سال 94 از سوی مجمع ذخائر اسلامی منتشر شده است.
منبع: بساتین