میراث مکتوب- فصلنامه «دبیر» (Dabeer) مجلّه‌ای است که منحصراً دربارۀ زبان و ادبِ فارسی به دو زبانِ اردو و انگلیسی مقاله منتشر می‌کند. این مجلّه از سویِ «کتابخانۀ یادگارِ دبیر حسن» (Dabeer Hasan Memorial Library) از شهرِ لکنو، هندوستان چاپ می‌شود و مدیریتِ آن را دکتر احمد نوید یاسر ازلان حیدر – یکی از استادانِ فارسیِ دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر- برعهده دارد. این مجلّه در هر شمارۀ خود بخشِ ویژۀ نسخه‌خطّی/ تُراث‌پژوهی دارد.
در شمارۀ 75، جلد 6، شماره 1 و 2، ژانویه- ژوئن 2019 مطالب زیر به تراث‌پژوهیِ فارسی اختصاص دارد:
در بخش مقالات
– اقبال و محمود – مقاله‌نویس: پروفسور عراق رضا زیدی
– بررسیِ رباعیاتِ عمر خیّام – مقاله‌نویس: پروفسور طاهره وحید عباسی
– مطالعۀ «قابوس‌نامه» – مقاله‌نویس: دکتر زرّینه خان
– طنز و مزاح در رباعیاتِ خیّام نیشابوری – مقاله‌نویس: دکتر نیلوفر حفیظ
– سیر و سلوک در «منطق الطیر» – مقاله‌نویس: یاور عبّاس میر
– شعرِ عرفانیِ شاه نیاز احمد نیاز بریلوی چشتی (اواخرِ قرن هیجدم و آغاز قرن نوزدهم میلادی) – مقاله‌نویس: محمد حبیب
– جامی در «هفت اورنگ» – مقاله‌نویس: مشتاق حسین
– زنِ شیرافکن و مردِ صف سخن در دورۀ جهانگیر – مقاله‌نویس: دکتر سکینه امتیاز خان
این مقاله دربارۀ مهرالنّساء معروف به نورجهان بیگم (1577-1645م) است. وی با علی قلی بیگ استجلو معروف به شیرافکن (مقتول: 1607م) ازدواج کرد. پس از قتلِ او، نورجهان در 1611م با جهانگیر- پادشاه وقت- ازدواج کرد و از سوی پادشاه به وی لقب هایِ: «بادشاه بیگم»؛ «نورمحل» و «نورجهان» داده شد. رویِ سکّه‌هایی که گران قیمت‌تر بودند این شعر حک می‌شد: به حکمِ شاه جهانگیر یافت صد زیور/ به نام نور جهان بادشاه بیگم زر.
– کاکوری؛ مرکز اهل سخن – مقاله‌نویس: دکتر زهره خاتون
در هندوستان قدیم «کاکوری» جزوی از سلطنت اَوَد بود که امروزه در ایالتِ اُتّرپَرَدیش قرار دارد. از این شهر، شخصیت‌هایِ بزرگی برخاسته‌اند: مولانا شاه تراب علی قلندر؛ فضل حق ساحر معروف به غلام مینا؛ حکیم حیات الله قلاش و فرزند او: پیر بخش مسرور؛ ابوالبرکات بینا؛ مولوی باسط علی باسط؛ نوّاب تفضّل حسین شیدا؛ حمیدالدین حمید ملّا.
– برخی از مشایخِ دهلی در دورۀ خسرو – مقاله‌نویس: دکتر نکهت فاطمه
این مقاله برخی از مشایخ هم عصرِ امیرخسرو را معرّفی کرده است: حضرت نظام‌الدین اولیا (وفات: 725ق)؛ شیخ ابوبکر حیدری طوسی (وفات: 700ق)؛ سیّدی مولا (وفات: اواخر قرن هفتم هجری)؛ بی بی فاطمه سام (تاریخ وفات نامعلوم)؛ شیخ نورالدین ملک یار پَرّان (وفات: 680ق).
– چند ترجمۀ مشهور «پَدماوَت» به زبان فارسی – مقاله‌نویس: دکتر نشاط فاطمه
«پَدماوَت» از داستان‌هایِ کهنِ هندی و شامل دو بخش است: (1) عشقِ رَتَن سین و ملکه ـ پَدماوَتی- و ازدواج آنها (2) حملۀ علاءالدّین خلجی به منطقۀ چَتور، فتحِ قلعۀ چَتور، قتلِ رَتَن سین و خودکشیِ پَدماوَتی.
مَلِک محمّد جایسی (1477- 1542م) این داستان را به زبان اَوَدی در 1540م به نظم سرود.
نخسین کسی که «پَدماوَت» را به فارسی ترجمه کرد عبدالشکور بزمی (1001-1073ق) بود. عنوان مثنوی: «رَت پَدم»، سالِ تألیف: 1028ق. نسخۀ خطّی آن در «کتابخانۀ هاردنگ» در دهلی موجود است.
عاقل خان رازی، مثنوی «شمع و پروانه»، تاریخ تألیف:1069ق. چهار نسخۀ خطّی این مثنوی در «کتابخانۀ مولانا آزاد» (عَلیگَر) و یک نسخه خطّی در «کتاب خانه رضا رامپور» (رامپور) در هندوستان.
نارایَن سینگ راجا متخلّص به ذاکر، ترجمه‌ای منظوم با عنوان: «پَدماوَت ذاکر»، تاریخ تألیف: 1808م. نسخۀ خطّی از آن در «کتابخانۀ بَنارَس» است.
شاعری به نام امام، مثنوی «بوستان سخن»، تاریخ تألیف: 1223ق، نسخه خطّی آن در در مجموعۀ تونک، «موزۀ ملّی هندوستان» در دهلی.
مثنوی«هنگامه عشق»، تألیف: آنندرام مخلص، تاریخ تألیف : 1155ق، نسخۀ خطّی آن در «کتاب خانه نذیریه» در دهلی.
«مثنوی پَدماوَت»، تألیف: حسن غازانه.
«مثنوی حُسن و عشق»، تألیف: حسام الدین، تاریخ تألیف : 1071ق.
«تحفة القلوب» به نثر، تألیف: رای گوبَند منشی، نسخۀ ناقصی از آن در «کتابخانۀ هاردینگ» در دهلی است.
«فرح بخش» به نثر. لَچمی رام ابراهیم آبادی مثنوی «شمع و پروانه» (عاقل خان رازی) را به نثر فارسی درآورد.
«خلاصه فرح بخش»، به نثر، تألیف: نوّاب ضیاءالدین احمد. نسخه خطّی آن در موزه بریتانیا در لندن است.
«قصص پَدماوَت»، تألیف: حسین غزنوی در دورۀ فرّخ سِیَر آن را تألیف نمود.
«گُلی ختمی»، خلاصه‌ای از داستان پَدماوَت به نظم، تألیف: سیّد محمّد عشرتی، تاریخ تألیف: 1698م.
– ترجمه‌هایِ فارسیِ «قصیدۀ بُرده» – مقاله‌نویس: محمّد امین‌الدین
محمّد بن سعید بن حماد بن عبدالله الصنهاجی البوصیری (وفات: 695ق) «قصیدة بُرده» را در وصفِ پیامبر اکرم (ص) سرود. این قصیده بارها به زبان فارسی ترجمه شده است. مقاله‌نگار ترجمه و شرح‌هایِ چاپ شده «قصیده بُرده» در ایران را معرفی کرده است.
در قرن هشتم هجری: ابوالقاسم جنید ولد بهرام شیرازی (نسخه خطّی آن در موزه بریتانیا در لندن)؛ محی الدین محمّد؛ شرف الدین علی یزدی.
در قرن نهم هجری: محمّد حافظ شریف (محمّد شریفا)؛ منسوب به ملاجامی (نسخه خطّی آن در لنینگراد)؛ غضنفر بن جعفر؛ پنج ترجمه منسوب به علامه جامی سیجو.
در قرن دهم هجری: ترجمه‌ای منظوم از نصیر (تاریخ تألیف: 928ق)؛ شرح محمّد افضل فرزند روزبهان معروف به خواجه مولانای اصفهانی.
در قرن یازدهم هجری: شرحِ غضنفر ولد جعفر حسینی که 13 نسخه خطّی آن موجود است.
قرن دوازدهم هجری: سمرقندی (نسخه خطّی آن در «موزه بریتانیا» در لندن)؛ ترجمه‌ای به تاریخ 1145ق در «کتابخانه بادلیان»، ترجمه‌ای از شاه سلطان حسین صفوی.
قرن سیزدهم هجری: شرح فرید ولد فتح الله حسینی؛ نسخۀ خطّی شرحی با عنوان «مراصد الارتضیه فی شرح قصیده بُرده» تألیف: مولانا محمّد ارتضا علی خان صفوی گوپالوی بخاری (وفات: 1270ق). این شرح شامل سه قسمت است: معنی واژگان عربی؛ ترجمۀ هر بیت به فارسی؛ توضیح هر بیت به فارسی. مولانا ارتضا علی خان برای توضیح از کتاب‌هایِ زیادی استفاده کرده است. از کتاب‌هایِ لغت مانندِ: القاموس؛ الصحاح فی اللغات؛ التاج؛ الصراح؛ المنتخب؛ المغرب و از شرح‌هایِ پیشین قصیدة بُرده هم استفاده کرده است: شرح محلی؛ شرح ازهری؛ شرح خجندی؛ شرح تخفة المرسله؛ شرح اظهری؛ شرح محمود بن محمّد حنفی؛ شرح خلیل؛ شرح احمد؛ شرح اسفرایی. مولانا ارتضا علی خان برخی از این شرح‌ها را هم نقد کرده است. از کتاب‌هایی مانندِ: مخزن الادویه؛ معجم الصغیر للطبرانی؛ صحیحین بخاری و مسلم؛ جامع ترمذی؛ معجم کبیر للطبرانی؛ رساله تعداد اسماء نبویه؛ مجمع البحرین؛ حصن حصین؛ مواهب اللدنیه؛ رسائل سیوطی؛ تنبیه الغفول فی اسلام آباء الرسول (مؤلف: مولانا ارتضا علی خان)؛ دلائل النبوه للبیهقی؛ حلیة لابونعیم؛ تاریخِ طبری؛ سنن بیهقی؛ شفاءالاسقام لعلامه بهکی؛ جذب القلوب لمحدث دهلوی؛ مصباح الظلام؛ مسند ابی حنیفه؛ شفاء للقاضی؛ مجمع البحار؛ فتح الباری شرح صحیح البخاری؛ فتوحات شیخ اکبر؛ مستدرک علامه حاکم؛ مدارج النبوه و کتاب‌هایِ دیگر. مولانا ارتضا علی خان در شرح خود از شعرهای شاعران فارسی هم استفاده کرده است و در پایان این شرح، فهرستی از گناهان کبیره آورده است.
نسخه‌هایِ خطّیِ «مراصد الارتضیه فی شرح قصیده بُرده» در هندوستان: در «کتابخانه جامعه نظامیه» (حیدرآباد)، این نسخه خطّی در زمانِ حیات مولانا ارتضا علی خان در 1269ق نقل شده است. در «کتابخانه نسخه‌هایِ خطّیِ شرقی» (حیدرآباد)؛ «کتابخانه مرکزی جامعه عثمانیه» (حیدرآباد).
در بخش شخصیات
– مولانا اسلم جیراج پوری؛ شخصیتی جامع الاطراف – مقاله‌نویس: پروفسور شاهد نوخیز اعظمی
مرحوم مولانا محمّد اسلم جیراج پوری (1882-1955م) از دانشمندان هندوستان بود که در زمینۀ تاریخ اسلامی آثار مهم از خود برجای گذاشته است. از آثارِ ایشان به زبان اردو:
«مقالاتِ اسلم جیراج پوری»، «تاریخ نجد»؛ «تاریخ الامّت» (جلد اول: سیرة الرّسول؛ جلد دوم: خلافت راشده؛ جلد سوم: خلافت بنیامیّه؛ جلد چهارم: خلافت عبّاسیه؛ جلد پنجم: عبّاسیه بغداد؛ جلد ششم: خلافت عبّاسی در مصر؛ جلد هفتم: مصطفی کمال و الغای خلافت در عثمانی) [1]؛ «تاریخ القرآن»؛ «سیرة عمروعاص»؛ «حیات حافظ»؛«حیات جامی»؛ «الوراثة فی الاسلام»؛ «محجوب الارث» ؛ «جواهر ملیّه» (مجموعه نظم)؛ «خواتین» (درباره زندگی نامه 33 تن از زنان مسلمان)؛ «الوراثة فی الاسلام»(به عربی، تفسیر چهار آیة ارث در قرآن کریم)؛ «تعلیماتِ قرآن»؛ «ارکان اسلام»؛ «عقاید اسلام»؛ «نوادرات» (مجموعه مقالاتی درباره پیامبر اکرم ص)؛ «علوم عرب» (ترجمه تاریخ التمدن الاسلامی از جُرجی زیدان)؛ «خطِ عربی».
در بخش دکن شناسی
– «فتوح السّلاطین»؛ تذکره‌ای از صوفیان – مقاله‌نویس: پروفسور عزیزبانو
عبدالملک عِصامی (711-752ق) به تقلید شاه نامة فردوسی و در همان بحر مثنوی «فتوح السّلاطین» را در 751 ق سرود. مقاله نویس به صوفیان ذکر شده در این کتاب اشاره کرده است: حضرت نظام الدین اولیا؛ شیخ برها ن الدین غریب؛ شیخ زین الدین دولت آبادی؛ قاضی حمیدالدین ناگوری؛ قاضی عالم دیوانه؛ مجذوب سیدی مولا؛ شیخ رکن الدین مُلتانی.
– تألیف یِ مهم از سلسله قادریه در دکّن – مقاله‌نویس: محمّد عین الدین فاروقی
پس از زوال سلسلة بهمنیان در 1526م در دکّن، قاسم برید شهر بیدَر را به تصرّف خود درآورد. در این زمان یکی از بزرگان سلسله قادریه مُلتانیه به نام ابوالفتح شیخ شمس الدین قادری مُلتانی بن شیخ محمّداسحاق قادری مُلتانی بن شیخ محمّد قادری مُلتانی (مُلتانی پاشاه) در سن پنجاه سالگی و در سال 980ق کتابی با عنوان «مخازن القادریه» تألیف کرد. تاکنون دو نسخة خطّی از آن به دست آمده است: در «کتابخانۀ آصفیه» که امروزه به نام «کتابخانۀ نسخه‌های خطّی شرقی» معروف شده است. البته این نسخه خطّی ناقص است/ نسخه خطّی در «اندیا آفیس» در لندن با بهترین کیفیت.
شمس الدین قادری در مقدمه «مخازن القادریه» تصریح کرده است که از کتابِ عربیِ «بهجة الاسرار» (تالیف: شیخ نورالدین علی شطنویی) و «انسان کامل» بیشترین استفاده را کرده است. در این مقاله، فهرست یازده مخرن معرّفی شده است.
در بخش میراث خطّی
– «تاریخِ جنگِ دوجورا» از قرن هیجدم میلادی- مقاله‌نویس: غزاله بی
مولوی غلام جیلانی رفعت (1154- 1234ق) از شاعران منطقة روهیل کَند در سرزمین رامپور است. از آثارش: «دُر منظوم» (مثنوی حماسی به فارسی)؛ «مجموعه رفعت» (دیوان فارسی)؛«هشت خُلد» (بیاض فارسی)؛ «غزال رعنا» (رساله‌ای مختصر به فارسی)؛ «شعر اردو» (فقط در تذکره‌ها موجود است).
«دُر منظوم المعروف جنگ نامه دوجورا یا جنگِ نوّاب نجوخان» واقعات «جنگِ دوجورا» (سال: 24 اکتوبر 1794م) که به شیوة شاهنامه فردوسی نوشته است. این مثنوی در در 1213ق/ 1799م تکمیل شد و تقریباً دارای 3500 بیت است. جنگی بین والیِ رامپور- نوّاب غلام محمّدخان- و فرنگی‌ها در منطقه دوجورا درگرفت که دوستان غلام جیلانی رفعت هم در این جنگ شهید شدند. این مثنوی، واقعاتِ تاریخی از زمان نوّاب فیض الله خان (دوره حکومت: 1774 تا 1794) تا نوّاب غلام محمّد خان را دربردارد.
جنگ دوجورا را شاعران اردو زبان به نظم درآورده اند. مانندِ: رستم تسلیم نگری؛ خلیفه معظم عبّاسی. گویا تنها غلام جیلانی رفعت آن را به فارسی سروده است. «دُر منظوم» دارای نسخه‌های خطّی متعدّدی است که یکی از آنها در «کتابخانۀ رضا رامپور» در هندوستان است.
– دیوان وجیه – مقاله‌نویس: دکتر محمّد توصیف خان کاکُر
مولانا شاه وجیه الدین احمد خان قادری مجدّدی (1899-1987) از بزرگان«خانقاه قادریه مجدّدیه» در شهر رامپور بود. دیوان سه زبانیِ وی: اردو، فارسی و عربی به تصحیح: شعائرالله خان وجیهی در 2018 در هندوستان منتشر شده است.
– نمایة مقاله‌های شماره‌های جلد 5 «مجلّۀ دبیر»- مقاله‌نویس: عاطفه جمال
مقاله‌های انگلیسی
– ابوریحان بیرونی؛ هندشناس – مقاله‌نویس: پروفسور اخلاق احمد آهن
– بررسی اقطاع تا دورۀ علاءالدین خلجی – مقاله‌نویس: شمع رحمانی
– جامعه و فرهنگِ صوبة اله آباد در قرن هیجدم میلادی – مقاله‌نویس: دکتر محمّد آناش
– اوضاعِ سیاسیِ بدخشان در دورۀ سلطنت مغولان – مقاله‌نویس: محمّد طالب طارق
– روابط هند و ایران در دورۀ میانیِ هندوستان – مقاله‌نویس: دکتر عتیق الرّحمان
– نسخه شناسی فارسی؛ وضعیتِ موجود، چالش‌ها و وضعیتِ آینده- مقاله‌نویس: دکتر نقی عبّاس کیفی [2]
مقاله نویس ضمن بررسی وضعیتِ نسخه‌های فارسی در هندوستان در پایان فهرستی آورده است از نسخه‌های تصحیح شده که از سوی «پروژه ملی نسخه‌های خطّی» (National Mission For Manuscripts) در دهلی، هندوستان چاپ شده است:
«فرهنگ تحفة السّعادة- جلد اول» (به تصحیحِ: ریحانه خاتون، سال چاپ: 2018)؛ «ریاض الافکار» (به تصحیحِ: ذاکره شریف قاسمی، سال چاپ:2017)؛ «منتخب ابجد بیدلی» (به تصحیحِ: شریف حسین قاسمی، سال چاپ: 2017)؛ «واقعات اسد بیگ قزوینی» (به تصحیح:ِ چَندر شیکَر، سال چاپ: 2017)؛ «مجمع الافکار- دو جلد» (به تصحیحِ: چَندر شیکَر، سال چاپ: 2016)؛ «حدیقة هندی- چَمَن چهارم» (به تصحیحِ: شریف حسین قاسمی، سال چاپ: 2015)؛ «تاریخ سلطان محمّد قطب شاه» (به تصحیحِ: زرّینه پروین، سال چاپ: 2015)؛ «مآثر نظامی » (به تصحیحِ: زرّینه پروین، سال چاپ: 2015)؛ «راگ دَرشَن» (به تصحیحِ: چَندر شیکَر، سال چاپ: 2014)؛ «مرآت الاصطلاح- دو جلد» (به تصحیح:ِ چَندر شیکر؛ حمیدرضا قلیچ خانی؛ هومن یوسف دهی، سال چاپ: 2013)؛ «تذکرة الهی- دو جلد» (به تصحیحِ: عبدالحق، سال چاپ: 2013)؛ «چهار گُلشن» (به تصحیحِ: چَندر شیکر، سال چاپ: 2011)؛ «سَمیک شیکا-جلد چهارم» (به تصحیحِ: چَندر شیکَر، سال چاپ: 2010).
– شاکر خان؛ تاریخ نویس قرنِ هیجدم میلادی – مقاله‌نویس: محمّد امیر
شاکر خان (1128ق/ 1716م) از تاریخ نویسان هندوستان است. از آثارش: «گلشنِ صادق» (تاریخ تألیف : 1187ق) موضوع آن: تاریخ آدم تا اسلام و تاریخ علوم. دو نسخه خطّی از «گلش صادق» در «کتابخانۀ شرقی و عمومی خدابخش» در پَتنا در هندوستان و «کتابخانۀ اندیا آفیس» در لندن نگهداری می‌شود/ «تاریخ شاکر خانی» (تاریخ تألیف : 1182ق) دو نسخه خطّی از آن در: «موزه بریتانیا» در لندن؛ «موزه ملی پاکستان» در کراچی.
فهرست «تاریخ شاکر خانی»: حملۀ احمد شاه ابدالی به دهلی؛ حملۀ نادرشاه به دهلی و اقامت دو ماهه وی در این شهر؛ مهاجرت شاکر خان به از دهلی به بنارس، اوضاع سیاسی این دوره؛ افول قدرت شاهان و منصب داران. در این کتاب، شخصیت‌های زیادی نام برده شده اند:
از علما: مولوی عبدالله؛ مولوی هدایت الله؛ مولوی نظر محمّد؛ مولوی عبدالحکیم؛ مولوی غلام حسین و دیگران.
از شاهان: رانا سینگ؛ راجا اَبّی سینگ؛ راجا اَنیرودا سینگ؛ مَهاراجا اَجیت سینگ؛ راجا بخت سینگ؛ راجا بَکَتمَل؛ راجا بودا سینگ و دیگران.
از شاعران: سراج الدین علیخان آرزو؛ میرزا جان جانان؛ میرزا رفیع سودا؛ میان مبارک آبرو؛ محمّد افضل ثابت؛ علی قلی خان والا و دیگران.
از منجّمان: مبشّر خان؛ منجّم خان؛ میرزا عبدالکریم؛ میرزا خیرالله و دیگران.
از خوشنویسان: میر یحیی خان؛ قاضی عصمت الله خان؛ سلطان محمّد؛ حافظ محمّد محسن؛ حافظ رحمت الله و دیگران.
از موسیقی دان ها، آوازخوان‌ها و رقّاصان: نور بایی؛ نادره؛ جومنی؛ نَنّاهی بایی؛ حیاتی و دیگران.
از منصب داران: نظام الملک آصف جاه؛ صمصام الدوله خان دوران؛ صلابت جنگ؛ صفدر جنگ؛ ظهیرالدوله؛ عنایت الله خان؛ اعظم خان؛ مظهر خان؛ یحیی خان؛ رعایت خان؛ خان زمان خان؛ انور خان؛ علی امجد خان؛ عنایت خان رسوخ؛ فاخر خان؛ کاظم علی خان؛ هدایت الله خان؛ مصطفی قلی خان؛ جعفر علی خان ابوتراب خان؛ نجیب علی خان؛ محمّد زمان خان؛ جان نثار خان.
پی نوشت
[1] شایان ذکر است که «تاریخ الامت» چندین بار سوی انتشارات مختلف در جلدهای مختلف هندوستان چاپ شده است. در این جا تعداد جلدها شش ذکر شده است. (مجلّة جامعه، جلد 79، شماره 3-5، مارس-می 1982، ویژه نامۀ مولانا محمّد اسلم جیراج پوری: ص 43)
[2] مقاله‌نویس همچنین این خبر را داده است که دکتر سیّد محمّد رضاالله انصاری (استاد بازنشستۀ فیزیک دانشگاه اسلامی عَلیگَر) در تاریخ علم در دورۀ میانی هندوستان تحقیق می‌کند به طور خاص منابع ریاضی و نجوم که به فارسی در آن دوره تألیف شده بودند. (بخش انگلیسی، ص 36)
شماره‌های گذشته مجلّۀ «دبیر» در این سایت قابل دانلود است:
http://www.dabeerpersian.com/issues/