میراث مکتوب – حسین یا محمّدحسین فرزند باقی در حدود سال 948 ق ـ بنابر نوشتۀ ملک شاه حسین سیستانی در تذکرۀ خیرالبیان که سنّ او را به هنگام مرگ70 سال نوشته است ـ در شهر یزد دیده به دنیا گشود. پدرش در دفترخانۀ شاه نعمت الله باقی (912-971ق )، حاکم یزد کتابدار بود.
وی از همان کودکی در پی دانشاندوزی و کمال بود و بدان حد رسید که بسیاری از فاضلان به امید درس آموزی و دانش اندوزی به محضر او شتافتند. چند سالی خود راهی شیراز شد و از شاگردان برتر و سرآمد مولانا میرزا جان شیرازی ( ف 994 یا 996 ق ) گردید.
بر پایۀ دیوان اشعارش، وی سفری به نجف ، کربلا، مکّه ، مشهد و شیراز داشته و مدّت زمانی هم در ابرقوه زندگی کرده و ساکنان هر دو شهر یزد و ابرقوه را نکوهش کرده است.
با تغییری که در افکار وی به وجود آمد اواخر عمر ترک تدریس و تحصیل کرد و منزوی شد و گویا به همین دلیل وضع زندگیاش هم بدتر شد.
وی سرانجام در 18 رمضان 1018 ق در سنّ 70 سالگی بر اثر بیماری درگذشت. تاریخ درگذشت او را منابع گوناگون بین 1010 ق تا 1019 ق نوشتهاند، امّا می باید تاریخ خیر البیان را درست تر دانست.
در هیچ یک از منابع کهن به مکان درگذشت مؤمن اشارهای مستقیم نشده است، امّا تقیالدّین اوحدی مینویسد که پس از شیراز در یزد به خدمت ایشان رسیده و پس از آن درگذشته است.
با اینکه در بیشتر منابع نوشته اند: در صحبت دانشمندان، روزگار گذرانیده، امّا تنها اشاره به شاگردی او نزد مولانا میرزا جان شیرازی از بزرگان و علمای شیراز دارند. میرزا جان، جدای از مرتبۀ علمی، شاعر هم بوده و اشعار خود را با تخلّص «عزّی» می سروده است. دو شاگرد نامی دیگر او وجهی کرد و عبدالباقی تبریزی بودهاند .
در برخی منابع اشاره شده است که محسن خلقی یزدی در ایّام کودکی به نزد مؤمن حسین یزدی می رفته است.امّا در دیوان وی قطعهای در هجو خلقی دیده می شود. افزون بر این غیاث نقشبند خود را از شاگردان مؤمن حسین میدانست. مولانا حسن علی، متخلّص به «علی» نیز در نزد مؤمن حسین، شاگردی کرده است.
مؤمن حسین چه در زمان تحصیل و چه در زمان تدریس با بزرگان و دانشمندان زیادی همسخن شده بود که برخی از آنها عبارتاند از: مولانا عشرتی، مولانا عرفی شیرازی، مولانا حسین موّرخ، اوحدی بلیانی، صادقی افشار، مستوفی بافقی و… .
در منابع گوناگون تنها اشاره به سفر او به شیراز و شاگردی میرزا جان شیرازی شده است. امّا از خلال رباعیّاتش چنین به نظر می رسد که به جاهای دیگری نیز سفر کرده است، مانند : سفرحج که بنابر مادّه تاریخ آن به سال 988 ق روی داده است .
مؤمن حسین، همچون دیگر مردمان عصر صفوی، گرایش شیعی داشته است. ( شهر یزد تا سدۀ نهم، یعنی پیش از حکومت صفوی، از شهرهای مهمّ شافعی مذهب ایران بوده است) در دیوان او دهها رباعی در مدح امامان شیعه و در دفاع از مذهب جعفری وجود دارد.
تنها اثر شناخته شدۀ مؤمن یزدی مجموعۀ رباعیّات اوست که چهار نسخۀ تقریبأ کامل آن در کتابخانه های کاخ گلستان، موزۀ بریتانیا، خدابخش هند و فیضیّۀ قم وجود دارد؛ با این حال کمتر کتاب، تذکره، جنگ و مجموعه اشعاری را میتوان یافت که رباعی هایی از مؤمن حسین یزدی در آن نباشد. از این رو برخی از مجموعۀ رباعیّات او جداگانه در کتابخانه ها دیده می شود.
اشعار موجود در جنگ ها و مجموعه های بر جای مانده از مولانا مؤمن حسین یزدی که تاکنون شناخته شده اند، به استثنای چند غزل و قطعه، تمامی رباعی است، گویا او نیزمانند: خیّام، اوحدی کرمانی، بابا افضل پردگیان حرم اندیشۀ خود را در کسوت رباعی به جلوه گری وا می داشته است. از این رو نه تنها بر پایۀ نوشته های تذکره نویسان که برپایۀ آنچه از او بر جای مانده وی را میتوان استاد بیمانند رباعی دانست، زیرا بر پایۀ دیوان موجود887 رباعی از او شناخته شده است، امّا بر خلاف این تعداد رباعی، تنها 23 غزل و 9 قطعه از مؤمن شناسایی شده و در دسترس است .
رباعیات مؤمن یزدی (به همراه چند غزل و قطعه)، سرودۀ مؤمن حسین بن باقی یزدی، به کوشش حسین مسرت، شمارگان: 500 نسخه، قطع: وزیری، بها: 380000 ریال.