میراث مکتوب – کتاب امان التواریخ در 7 جلد و طی 10 سال نوشته شده که به خصوص جلدهای ششم و هفتم آن برای تاریخ معاصر افغانستان و ایران خیلی مهم است.
امان الله خان، شاه افغانستان در اوایل سده بیستم را با استقلال افغانستان می‌شناسند. تحولاتی که در زمان او اتفاق افتاد، در تاریخ افغانستان بسیار سرنوشت‌ساز بود. نویسندگان و روزنامه‌نگاران فراوانی توانستند این تحولات را حفظ کرده، به نسل بعد منتقل کنند. یکی از مهم‌ترین آثار این دوره، امان التواریخ است. مؤلف آن نیز میرزا عبدالمحمد مؤدب السلطان اصفهانی است. مؤدب السلطان در حدود 1290 ق در اصفهان متولد شد و پس از مدتی در سن نوجوانی شاگرد یک تاجر شد و سپس به عنوان نماینده شرکت اسلامیه به باکو رفت. وی از باکو به قاهره رفت و هفته نامه مصور چهره‌نما را برای مهاجران ایرانی منتشر کرد. وی از مصر سفرهای متعددی به اروپا و ایران کرد و با شخصیت‌های بسیاری آشنا شد. وی افزون بر چهره‌نما، تاریخ مفصل افغانستان را نوشت که بعدها در زمان امان الله به امان التواریخ مشهور شد. امان التواریخ کتابی است در تاریخ افغانستان از قدیم‌ترین زمان‌ها تا عصر مؤلف. کتاب دیگر وی پیدایش خط و خطاطان بود.
وی چون در مجله چهره‌نما، مطالب زیادی درباره افغانستان منتشر کرده، افراد متعددی از او خواهش می‌کنند که تاریخ مفصل افغانستان را بنویسد. بنابراین وی تصمیم به تألیف آن می‌گیرد و در زمان امیر حبیب الله خان کتاب تاریخ افغانستان را می‌نویسد. سپس در زمان امان الله خان، کتاب به امان التواریخ تغییر نام می‌یابد و به وی اهدا می‌شود.
مؤدب السلطان در تألیف کتاب خود از کتب و مآخذ کتابخانه حکومتی مصر که خزانه تألیفات نامیده می‌شد، و همچنین از کتابخانه نورالدین بیگ مصطفی استفاده کرده است. در سفر به کابل هم از ملا فیض محمد کاتب هزاره نیز برخی منابع را دریافت کرد و در تألیف کتاب خود از آنها استفاده کرد.
گو این که در همین سفر است که وی پس از دیدار با امان الله خان، به اصفهان برمی‌گردد و کتاب خود را در اصفهان برای کتابت به دست خوشنویسان می‌سپارد.
تاریخ وی بر اساس سال مرتب شده و در کنار تاریخ افغانستان، به رخدادهای مهم ایران، مصر، روسیه و … هم اشاره می‌کند. بدین جهت، این کتاب برای تاریخ معاصر کشورمان و محققین بسیار مهم است.
کتاب امان التواریخ در 7 جلد و طی 10 سال نوشته شده که به خصوص جلدهای ششم و هفتم آن برای تاریخ معاصر افغانستان و ایران خیلی مهم است. فعلا 5 جلد آن به دست ما رسیده است.
نکته مهم و تأسف برانگیز، کیفیت چاپ کتاب است. کتاب به این مهمی، در بدترین شکل فنی چاپ شده است، شاید برای یک کتاب مهم، بدتر از این کیفیت، قابل تصور نیست. از جلد و صحافی و کیفیت چاپ و … همه در حد یک کتاب قاچاق است.
با این که وزیر فرهنگ افغانستان بر این کتاب مقدمه نوشته و ناشر معروفی نیز چاپ کرده، باز کیفیت آن خوب نیست. فقط یک مقدمه متوسط دارد و از همان نسخه دستنویس گویا، کپی و صحافی شده است.
مجلدات هفت گانه آن بدین ترتیب است:
جلد اول: از بدایت و پیدایش زمین و زمینیان …
جلد دوم: از بعثت پیغمبر اکرم (ص) تا سنه 1161 و مستقل شدن افغانستان
جلد سوم: شرح حالات و سرگذشت ایام سعادت فرجام فلاسفه و حکما
جلد چهارم: سوانح کامله شعرای نامی
جلد پنجم: از ابتدای استقلال افغانستان … و جهانگیری و حکمرانی احمدشاه ابدالی از سال 1161 … تا سنه 1297 هـ
جلد ششم: از آغاز سلطنت و حکمرانی خلد آشیان امیرکبیر ضیاء الملة و الدین امیرعبدالرحمن خان …
جلد هفتم: از ابتدا جلوس… امیر امان الله خان …
میرزا عبدالمحمد مؤدب السلطان اصفهانی، امان التواریخ 5 جلد، مصحح: سید مخدوم رهین، کابل، بیهقی، 1393.
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران