میراث مکتوب – بی گمان یکی از جریان ها و نحله های تأثیرگذار و شکل دهندۀ دانش پزشکی بشری، پزشکی اسلامی و بی تردید یکی از دانشمندان و حکیمان بزرگ و مهم اسلامی همانا محمد بن زکریای رازی است و اگر بخواهیم سه کتاب از مهم ترین آثار پزشکی اسلامی را برشماریم، بی شک حاوی فی الطب برجسته ترین آن ها به شمار خواهد آمد.
از میان آثار پزشکی رازی که بالغ بر هفتاد اثر بوده، الحاوی از همه جامع‌تر، مفصل‌تر و مشهورتر است. ظاهراً این کتاب در زمان زندگی رازی گردآوری نشده است بلکه شاگردانش پس از مرگ او، یادداشت‌های رازی را گردآوری و ساماندهی کرده‌اند. بخش زیادی از این کتاب نقل قول‌هایی از پزشکان ایرانی، یونانی، سریانی و هندی است. او در این کتاب، پس از شرح هر بیماری و چگونگی درمان آن، نخست گفته‌های دیگر پزشکان را یاد کرده و سپس دیدگاه یا تجربۀ خود را نیز افزوده است.
الحاوی فی الطب در 23 جزء در سال‌های 1374- 1393ق/ 1955- 1973م در حیدرآباد هند و به سرپرستی محمد عبدالمعیدخان و از روی نسخۀ خطی 13 جلدی متعلق به سدۀ هفتم هجری، موجود در کتابخانۀ اسکوریال اسپانیا، و چند نسخۀ دیگر، چاپ شده است. چاپ پیش‌گفته، به‌وسیلۀ محمد محمد اسماعیل در هشت مجلد، در سال 1421ق/ 2000م در بیروت تجدید چاپ شده است. بر اساس نسخه‌های چاپ‌شده، این کتاب دارای اجزای زیر است:
- کتاب دوم، در بیماری‌های چشم، شامل 6 باب؛
- کتاب سوم، در بیماری‌های گوش و بینی و دندان، شامل 10 باب؛
- کتاب چهارم، در بیماری‌های ریه، شامل 7 باب؛
- کتاب پنجم، در بیماری‌های مری و معده، شامل 32 باب؛
- کتاب ششم، در استفراغات و تسمین و…، شامل 9 باب؛
- کتاب هفتم، در بیماری‌های پستان، دل، جگر و سپرز، شامل 6 باب؛
- کتاب هشتم، در زخم‌های امعاء و…، شامل 3 باب؛
- کتاب نهم، در بیماری‌های رحم و بارداری، شامل 5 باب؛
- کتاب دهم، در بیماری‌های کلیه و مجاری ادرار، شامل 11 باب؛
- کتاب یازدهم، در مارها و کرم‌‌های شکم و مقعد و بواسیر و…، شامل 6 باب؛
- کتاب دوازدهم، در بیماری‌های سرطان و ورم‌ها ودمل‌ها و…، شامل 7 باب؛
- کتاب سیزدهم، در بیماری‌های داخلی و اعضای تناسلی و مقعد، شامل 68 باب؛
- کتاب چهاردهم، در تب‌ها و قی و…، شامل 25 باب؛
- کتاب پانزدهم، در تب‌های مطبقه و بیماری‌های حاد و عارض از سدد و…، شامل 5 باب؛
- کتاب شانزدهم، در تب‌های دق و تب‌های وبایی و…، شامل 35 باب؛
- کتاب هفدهم، در جدری و حصبه و طاعون، شامل 23 باب؛
- کتاب هیجدهم، در بحران و ایام آن، شامل 13 باب؛
- کتاب نوزدهم، در بول، گزیدگی جانوران و زهرها و داروهای نافع بر زهرها، شامل 13 باب؛
- کتاب بیستم، در داروهای مفرده، از حرف الف تا ز؛
- کتاب بیست‌ویکم (در دو بخش)، در داروهای مفرده، (حروف مانده)؛
- کتاب بیست‌ودوم، در داروشناسی و جداول استنباط نام‌ها و وزن‌ها و کِیل‌ها؛
- سه خلاصه نیز از حاوی تهیه شده است. این خلاصه ها را ابن تلمیذ، پزشک نامی و درگذشته به سال 560 ق ، ابن نفیس پزشک نامدار و کاشف گردش ریوی خون و فردی ناشناس تهیه کرده اند.
در سال‌های اخیر، دکتر محمدابراهیم ذاکر، به ترجمۀ منظم این کتاب مبادرت کرده اند و به تازگی کتاب هفتم (در بیماری‌های پستان، دل، جگر و سپرز)، کتاب هشتم (بیماری های روده)، کتاب نهم (بیماری های زنان و بارداری) و کتاب دهم (بیماری های کلیه و مجاری ادراری) از مجلدات الحاوی منتشر شده است.
رازی، محمد بن زکریا، کتاب هفتم (بیماری های پستان و دل و چگر و سپرز)، پژوهش و برگردان: محمدابراهیم ذاکر، تهران، دانشگاه علوم پزشکی خدمات درمانی شهید بهشتی و مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی، شمارگان: 1000 نسخه، قطع: رحلی، بها: 335000 ریال، 1392.
رازی، محمد بن زکریا، کتاب هشتم (بیماری های روده)، پژوهش و برگردان: محمدابراهیم ذاکر، تهران، دانشگاه علوم پزشکی خدمات درمانی شهید بهشتی و مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی، 482 صفحه، شمارگان: 1000 نسخه، قطع: رحلی، بها: 335000 ریال، 1392.
رازی، محمد بن زکریا، کتاب نهم (بیماری های زنان و بارداری)، پژوهش و برگردان: محمدابراهیم ذاکر، تهران، دانشگاه علوم پزشکی خدمات درمانی شهید بهشتی و مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی، 244 صفحه، شمارگان: 1000 نسخه، قطع: رحلی، بها: 335000 ریال، 1393.
رازی، محمد بن زکریا، کتاب دهم (بیماری های کلیه و مجاری ادراری)، پژوهش و برگردان: محمدابراهیم ذاکر، تهران، دانشگاه علوم پزشکی خدمات درمانی شهید بهشتی و مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی، 342 صفحه، شمارگان: 1000 نسخه، قطع: رحلی، بها: 335000 ریال، 1393.