اسلام در آسیای مرکزی

میراث مکتوب – این کتاب دربارۀ یکی از مهمترین مسائل آسیای مرکزی وضعیت اسلام و مسلمانان این منطقه است.

امروزه در جغرافیای سیاسی وقتی از آسیای مرکزی سخن به میان می آید، مقصود پنج کشور مشترک­المنافع تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان است که در سال 1991 با سقوط امپراتوری شوروی مستقل شدند.

ایران دارای منافع عظیمی در آسیای مرکزی است و امروزه امنیت آن ارتباط مستقیمی با ثبات و تحولات این منطقه دارد، علاوه بر این پیوندهای تاریخی و فرهنگی نیز مزید بر این است تا مطالعات عمیق تری دربارۀ در کشورمان صورت پذیرد. یکی از مهمترین مسائل آسیای مرکزی وضعیت اسلام و مسلمانان این منطقه است که دکتر حبیب زمانی محجوب و همکاران ایشان در این پژوهش، با استفاده از منابع و اسناد کتابخانه­ای و همچنین مصاحبه با کارشناسان آسیای مرکزی، از جنبه تاریخی و سیاسی به آن پرداخته اند.

کتاب در 4 بخش تنظیم شده است: در بخش نخست، اوضاع سرزمین آسیای مرکزی از عهد باستان تا ورود اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. فصل اول این بخش جغرافياي تاريخي سرزمين ماوراءالنهر را در بر مي گيرد. در اين فصل ابتدا كلياتي پيرامون ماوراءالنهر و اوضاع جغرافيايي آن ارائه شده ، سپس ايالت‎هاي اين سرزمين به همراه شهرها و روستاهاي آن ذكر شده است. در فصل دوم به پيشينه تاريخي اين سرزمين از آغاز تا روي كار آمدن مسلمانان پرداخته شده است. در اين فصل تاريخ سياسي آسیای مرکزی در دوران ماد و هخامنشي، اسكندر و جانشينانش، يونانيان ، كوشانيان، هياطله ، تركان و ساسانيان به طور اجمال بيان شده است. در فصل سوم به بيان كلياتي پيرامون وضعيت جامعه آسیای مرکزی پرداخته شده و اوضاع جغرافيايي ، مذهبي ، سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگي اين سرزمين هم زمان با فتوحات اعراب بيان شده است، در اين فصل سعي شده نمايي كلي از سرزمين آسیای مرکزی ترسيم گردد تا مشخص شود اعراب با چه سرزميني و چه جامعه اي روبرو بودند و چگونه به مرزهاي آسیای مرکزی گام نهادند.

در بخش دوم، ورود اسلام و روند فتوحات مسلمانان در سرزمين ماوراءالنهر بيان شده است. در فصل اول این بخش پس از اشاره به فتوحات نخستین سرداران اموي ، فتوحات قتيبه و پيروزي هاي وي به طور كامل ذكر می شود. در پايان ضمن پرداختن به اوضاع و احوال اين سرزمين در دوران پاياني حكومت امويان، ميزان توسعه قدرت اعراب و علل پيروزي آنها نیز بيان خواهد شد. فصل دوم به پيامدها و تأثيرات ورود اسلام به اين سرزمين اختصاص دارد. در اين فصل ضمن ذكر نحوه و ميزان اشاعه دين اسلام در ماوراءالنهر ، برخورد متقابل اهالي و فاتحان مورد بررسي قرار گرفته است. در پايان تأثيرات ورود دين اسلام بر بخش هاي مختلف جامعه ماوراءالنهر نيز به اجمال بيان شده است.

بخش سوم به بررسی اوضاع سیاسی و مذهبی ماوراءالنهر در دورۀ اسلامی می پردازد. در این بخش وضع ماوراءالنهر از دوره عباسیان و شکل گیری حکومت های محلی در این منطقه(مانند سامانیان و…..) تا سقوط امپراتوری شوروی و استقلال جمهوری های آسیای مرکزی بررسی می­شود.

در بخش چهارم وضعیت فعلی کشورهای آسیای مرکزی و اوضاع اسلام و مسلمانان در هر یک از جمهوری های پنج­گانه مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش علاوه بر مطالبی در مورد اوضاع جغرافیایی و سیاسی هر کشور، وضع مذهبی، ادیان و فرقه­های رایج و حتی مکان­های دینی و شخصیت های مذهبی آن کشور معرفی و مورد بررسی قرار گرفته اند. همچنین در مورد فعالیت بازیگران خارجی در هریک از این کشورها و نفوذ کشور ایران در آنجا (با تاکید بر برنامه های فرهنگی و مذهبی) نیز بحث و بررسی شده است.

در بخش ضمائم نیز علاوه بر تاریخ تصوف در این منطقه، مشخصات و عکس های مصاحبه شدگان و زمان و مکان هر مصاحبه آمده است.

زمانی محجوب: حبیب، اسلام در آسیای مرکزی، قم، زمزم هدایت، 1394.

منبع: کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران