میراث مکتوب- آئین «تقدیر از واقفان کتاب خطی، نفایس و آثار فرهنگی» شنبه (22 تیر‌‌ماه) با حضور حجت‌الاسلام رسول جعفریان؛ رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نیکنام حسینی‌پور؛ مدیر‌عامل مؤسسۀ خانۀ کتاب، حجت‌الاسلام سید‌جلال حسینی؛ رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، حجت‌الاسلام سید‌محمد‌تقی حکیم؛ واقف کتاب و مؤسس کتابخانه، و غلامرضا پرنده، رئیس موقوفات آستان قدس رضوی در سرای کتاب مؤسسۀ خانۀ کتاب برگزار شد.
گردآوری وقف‌نامه‌های دوره صفویه
رسول جعفریان در این مراسم، بیان کرد: بنده در حوزه وقف، منابعی از دوره صفویه را جمع‌آوری کردم که شامل 320 وقف‌نامه می‌شود که شرایط وقف در آن دوره را توضیح می‌دهد.
وی اضافه کرد: همه ما دوره صفوی را یکی از دوره‌های موفق در حوزه کتاب می‌دانیم به‌ویژه در شهر اصفهان که به تعبیر آقا عزیز طباطبایی، انگار چندین چاپخانه در آن زمان در اصفهان بوده که این قدر کتاب منتشر شده است.
جعفریان ادامه داد: بسیاری از نسخه‌ها به‌صورت خاص وقف می‌شدند که برای اولاد به ارث گذاشته می‌شد و بسیاری از کتاب‌ها نیز وقف عام می‌شدند که به مساجد و فضاهای عمومی اهدا می‌شد.
وی به دسته‌بندی وقف‌نامه‌ها اشاره کرد و گفت: وقف‌نامه‌های متعددی از آن دوره ثبت شده که ما آن‌ها را در بخش‌های مختلفی همچون زنان، سلاطین، خواجه‌های حرم، امیران دسته‌بندی کردیم.
جعفریان گفت: بیشتر آثار وقف‌شده، دینی و مذهبی هستند و متاسفانه، تعداد آثار علمی در این وقف‌ها، کم است البته این موضوع به مذهبی بودن واقفان در آن دوره، مربوط است.
وی با اشاره به وضعیت وقف در دوره قاجار گفت: در دوره قاجار نیز وقف‌های زیادی انجام شد که به مراتب، بیشتر از دوره صفویه و مربوط به سلاطین و امرای قاجار است. در حال حاضر در کشورهای عربی نیز شاهزاده‌ها، مبالغ بسیار زیادی را برای وقف کتاب صرف و موسسات فرهنگی بزرگی ایجاد می‌کنند.
جعفریان افزود: متاسفانه در ایران مشابه این کار‌ها انجام نمی‌شود. در طول یک‌سال گذشته در کتابخانه مرکزی، کسی نیامد که مبلغ بالایی را وقف کند در حالی‌که در کشور آمریکا، یک زن و شوهر ایرانی، 10 میلیون دلار را به دانشگاه پرینستون، اهدا می‌کنند.
رئیس کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد و تأمین منابع علمی دانشگاه تهران ادامه داد: مقایسه ایران با سایر کشورها در حوزه وقف نشان می‌دهد، دست و دل آن‌ها بیشتر به کار خیر می‌رود. امیدوارم حداقل سرمایه‌دارهای ایران بیشتر در حوزه وقف همت کنند.
جعفریان به کتاب‌های دیجیتال و خرید پایگاه‌های اطلاعاتی از سوی دانشگاه تهران اشاره کرد و گفت: علم امروز به واسطه نسخ دیجیتال رشد می‌کند و در همین راستا، ارزش آن‌ها بیش از نسخ خطی است. برای همین فکر می‌کنم در این بخش نیز نیازمند کمک واقفان هستیم.
آیت‌الله حکیم در بخش دیگر این مراسم بیان کرد: در سال 1379 بعد از مکاتبه با آستان قدس رضوی، من و همسرم تصمیم گرفتیم کتاب‌ها و منزلی که داشتیم را وقف کنیم.
وی ادامه داد: روز عید بود که صیغه وقف را همراه با همسرم خواندیم و بعد از تمام شدن مراحل قانونی، به شکرانه این کار، به مشهد رفتیم. همان شب اولی که در مشهد بودم، خوابی دیدم که مرد محترمی در نظر بنده ظاهر شدند و به من فرمودند: «هرچه به ما دادی، به ما رسید».
آیت‌الله حکیم بیان کرد: در روزهای ابتدایی تاسیس کتابخانه (کتابخانه آیت الله سید محمدتقی حکیم) کتاب‌ها کم بود اما اکنون بیش از 50 هزار عنوان کتاب در این کتابخانه وجود دارد که همه علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب‌های متنوعی چه دانشگاهی و چه غیردانشگاهی دسترسی داشته باشند.
وی افزود: الحمدلله این کتابخانه در تهران بی‌نظیر است و هر کسی که پا در این کتابخانه می‌گذارد اذعان می‌کند که روحانیت عجیبی را در فضا احساس می‌کند.
آیت‌الله حکیم گفت: بنده از کودکی علاقه شدیدی به کتاب و کتابخوانی و جمع‌آوری کتاب داشتم و همین امر باعث شد در تمام دوران تحصیل و طلبگی مدام در پی این باشم که کتاب‌های جدیدی را چه درسی و چه غیردرسی، تهیه کنم.
وی ادامه داد: به نقاط مختلفی سفر کردم ازجمله نجف اشرف، بیت‌المقدس، لبنان و بیروت و در تمام این سفرها، به کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌های بزرگ می‌رفتم و کتاب‌هایی که به تازگی منتشر شده بود را جمع‌آوری می‌کردم؛ همچنین کتاب‌های بسیار زیادی از اجدادم به من ارث رسید. برخی از آن‌ها از بین رفتند و آن‌هایی که ماندند را صحافی کردم و در کتابخانه قرار دادم.
آستان قدس رضوی؛ الگوی عظیم موقوفات در جهان
حسینی، بیان کرد: آستان قدس رضوی، تنها الگوی سازمان عظیم موقوفاتی در جهان امروز است و در حوزه‌های آموزش، پژوهش، نشر، چاپ، کتاب، ورزش، هنر، رسانه، تبلیغ دینی و … ظرفیت‌سازی کرده است.
وی افزود: در حوزه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، زیرساخت‌های عظیمی در کتابخانه آستان قدس رضوی ایجاد شده است و به زعم بنده، از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های وقفی در دنیا به حساب می‌آید.
حسینی گفت: این کتابخانه از سال 326 هجری قمری وقف شده و تا به امروز نزدیک به 30 میلیون منبع اطلاعاتی در این کتابخانه به ثبت رسیده که بخشی از آن مربوط به نسخ خطی است. همچنین نزدیک به 14 میلیون سند در بخش اسناد حفظ و حراست می‌شود.
آثار وقفی نباید محبوس شوند
رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با اشاره به اینکه آثار وقفی برای محبوس شدن نیستند، گفت: اگرچه صیانت از موقوفات یک وظیفه است، اما مهم‌تر از صیانت، یا مکمل صیانت، بحث احیاء است. رویکرد جدید آستان قدس رضوی، احیای موقوفات است.
وی گفت: الگوی ما برای احیای گنجینه‌های نفیس این است که از تمام صاحب‌نظران و دانشمندان دعوت کنیم به سوی این گنجینه بیایند. ما 20 هزار نسخه خطی را نه با اکراه که با روی خوش، در فضای مجازی بارگذاری کرده‌ایم و 40 هزار نسخه دیگر نیز در دستور کار قرار داد.
حسینی گفت: گام بعد، این است که اولویت‌های پژوهشی را خودمان به جامعه علمی کشور اعلام و از پژوهشگران چه به‌صورت خاص و چه به‌صورت عام، دعوت کنیم، درباره حوزه‌های مختلف، تحقیق کنند. حتی IP دسترسی به منابع اطلاعاتی و دیجیتال را در اختیار هر موسسه پژوهشی قرار می‌دهیم.
وی اضافه کرد: در حوزه بین‌الملل نیز اقداماتی را در نظر داریم تا نزدیک به 100 کشور بتوانند به منابع اطلاعاتی و پژوهشی دسترسی پیدا کنند.
حسینی درباره برنامه معرفی در کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز گفت: در ارتباط با معرفی نیز «سه‌شنبه‌های فرهنگی» را داریم که هر هفته یکی از اسناد و نسخ با حضور واقف، معرفی می‌شود؛ همچنین در همین حوزه برنامه‌ای جدی داریم که بتوانیم کتابخانه دیجیتال فهارس نسخ را تا پایان سال ایجاد کنیم.
وی درباره ضرورت راهنمایی واقفان گفت: خوشبخانه زمینه‌های وقف در ایران فراهم است، منتها مردم را باید راهنمایی کنیم که اولویت‌ها را فراموش نکنند. شاید نیاز نباشد که کتاب هدیه کنند، شاید نیاز باشد که به یک ناشر یا نویسنده کمک کنند. وقف دامنه گسترده‌ای دارد و باید به آن تعمق ببخشیم.
در پایان این مراسم از چهل نفر از واقفان نسخ خطی، نفایس و آثار فرهنگی تقدیر به عمل آمد.