آینۀ میراث، دو فصلنامۀ ویژۀ پژوهش های متن شناسی؛
دورۀ جدید، سال یازدهم، ضمیمۀ 31، سال 1392؛
دارای مجوز علمی- پژوهشی به استناد نامۀ 3/51400 مورخ 1391/3/17 از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛
نگاهی به ذخیرۀ خوارزم شاهی، چاپ فرهنگستان علوم پزشکی؛ گلپر نصری
ميراث مكتوب – ذخیرۀ خوارزمشاهی نوشتۀ اسماعیل جرجانی (ف: 531 ق)، از مهم ترین کتابهای کهن پزشکی به زبان فارسی است که هنوز چاپ انتقادی پاکیزه و کاملی از آن در دست نیست. تصحیح این کتاب در دوران معاصر، نخست بار به پیشنهاد ذبیح الله صفا و به کوشش محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار آغاز شد. کتاب اول در 1344 ش، پس از گذشت ده سال از زمان تصویب طرح، منتشر شد و چاپ کتاب دوم در 1350 ش خاتمه پذیرفت. با آنکه پیشنهاد انتشار مجلدات دیگر هم به تصویب اعضای وقت انجمن ترجمه و تألیف دانشگاه تهران رسیده بود، تصحیح آن در میانۀ کار رها شد؛ شاید به این دلیل که مصححان، چاپ و تصحیح ذخیره را دور از زمینۀ تحقیقاتی خود می دانستند. در شهریور 1344، ویراست دیگری از جلد اول ذخیرۀ خوارزمشاهی به اهتمام محمدحسین اعتمادی، محمد شهراد و جلال مصطفوی، با سرمایۀ انجمن آثار ملی به چاپ رسید. کتاب دوم در 1349 ش و بخشهای اول و دوم کتاب سوم، به ترتیب در شهریور 1352 و اسفند 1356 انتشار یافت که سه مجلد آخر تنها نام جلال مصطفوی را بر خود دارد. اما گویا انتشار نسخه برگردان ذخیره از سوی بنیاد فرهنگ ایران در 1355 ش، انگیزۀ اتمام و تکمیل را از مصحح بازگرفت و این کار نیز به انجام رسید.
سپس محمدرضا محرری بر پایۀ نسخۀ کهن (مورخ 603 هجری که نسخه برگردان آن پیشتر چاپ شده بود) و ظاهراً با مقابلۀ دو نسخۀ دیگر، آهنگ انتشار متن کامل این کتاب را کرد که تاکنون سه مجلد از آن به چاپ رسیده است. (1380، 1382، 1384)
پس از او، حسن تاج بخش بر پایۀ دستنویسی غیر از آنچه اساس چاپ سعیدی سیرجانی بود، به چاپ عکسی ذخیره اقدام کرد. این کتاب، در 1390 توسط انتشارات امیرکبیر به طبع رسید. گفتنی است که برخی از نسخه شناسان و صاحب نظران، در تاریخ کتابت دستنویس مزبور تردید کرده اند که پرداختن به آن، مجالی دیگر می طلبد.
به هر روی انتظار می رفت که با گذشت حدود سی سال از انتشار نسخه برگردان ذخیره، تصحیح محرری یک چاپ انتقادی علمی و تا حد ممکن خالی از کاستیها و نادرستیهای نمونه های پیشین باشد؛ یا دست کم مصحح نقیصۀ چاپهای قبلی را دریافته و اختلاف نسخه ها را در موارد لازم به دست داده باشد. اما این چاپ هم فاقد نسخه بدل است و لغزشهایی در خوانش و شرح واژه ها به آن راه یافته است. جدا از این، در برخی از موارد، مصحح محترم ضبط دشوارتر و اصیل تر را به صورت امروزی تغییر داده یا واژه های حوزه ای و کاربردهای زبانی خاص را برای ساده تر شدن، به واژه های فارسی معیار بدل کرده است که چنین کاری به هیچ روی در حوزۀ اختیارات مصحح نیست.
شماری از این برداشت ها و تفسیرهای نارسا را پیشتر سید حسین رضوی برقعی در مقاله ای با عنوان «نقدی گذرا بر ویرایش اخیر ذخیرۀ خوارزمشاهی» باز گفته بود. اما از آنجا که ضبطهای نادرست یا تفسیرهای اشتباه در یک متن، ممکن است پژوهندگان یا مصححان متون کهن دیگر را به لغزش گرفتار کند، در این مقاله به نمونه های دیگری از این نادرستیها اشاره می شود؛ در این مقاله ابتدا جمله از متن ویراستۀ محمدرضا محرری نقل شده، آنگاه توضیحاتی دربارۀ واژه ها یا صورتهای کاربردی مورد نظر آمده است.
برای دسترسی به متن کامل ضمیمۀ شمارۀ 31 آینۀ میراث کلیک کنید.
صاحب امتیاز: مرکز پژوهشی میراث مکتوب
مدیر مسئول: اکبر ایرانی
سردبیر: مجد الدین کیوانی
معاون سردبیر: عسکر بهرامی
مدیر داخلی: حسنا سادات بنی طباء