میراث مکتوب – همایش 160 سال روابط ایران و اتریش صبح روز یکشنبه، 30 دی ماه در مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه و با مشارکت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.
در ابتدای این همایش، از اسناد روابط تجاری، سیاسی و فرهنگی ایران و اتریش طی دوران معاصر در نمایشگاه جانبی رونمایی شد و سپس شرکت کنندگان در دو بخش مقالات و یافته‌های تحقیقی خود را ارائه دادند.
این همایش در دو بخش صبح و بعد از ظهر برگزار شد و شرکت کنندگان مقالات تحقیقی خود را پیرامون روابط تاریخی ایران و اتریش بر پایه اسناد و متون تاریخی ارائه دادند.
گزارش پیش رو بخش اول این همایش است و بخش دوم همایش مذکور در گزارش دوم و بصورت مجزا ارائه می‌شود.
وزیرمختار اتریش و تاکید بر تاریخ دیپلماتیک: تاکید بر دوره صفوی
در بخش نخست این همایش، الکساندر ریگر، وزیرمختار و معاون سفیر اتریش در تهران با ارائۀ مقالۀ خود به بررسی ابعاد روابط تاریخی کشورش با ایران پرداخت.
مقالۀ آقای ریگر، تحت عنوان «اتریش و ایران: روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، ابزاری برای توسعه همکاری‌های دوجانبه» ارائه شد و در آن وزیرمختار اتریش مقالۀ تحقیقی خود را تشریح کرد.
وزیر مختار اتریش، در ابتدا درباره استفاده از تاریخ دیپلماتیک به عنوان مبنایی برای شروع تحلیل حقایق سخن گفت که این مبنا می‌تواند ما را به تاریخ فرهنگی ایران واروپا در آن زمان نزدیک‌تر کند.
الکساندر ریگر درباره اهمیت تاریخ در تحلیل رویدادها نیز، اظهار داشت: در بیشتر اوقات تاریخ خودش را تکرار می کند و من برای تحلیل روابط دو کشور دوران صفوی را در نظر گرفته‌ام و امیدوارم بتوانم روابط آن دوران را بخوبی تشریح کنم. در واقع دوران صفوی ذره بین خوبی برای تحلیل روابط ایران و اروپا و درک بهتر رویدادهای امروزی زمان ماست، چون کتاب های زیادی از سوی مسافران و دیپلمات‌ها در این ارتباط نوشته شده اما اروپایی‌ها در آن زمان اطلاع زیادی از ایران نداشتند.
وزیر مختار اتریش در ادامه گفت:
منابع تاریخی به ما می گویند که در دوران شاه عباس اول صفوی، شخصی بنام مهدی قلی بیگ که از سوی ایران در سال احتمالا 1605 میلادی عازم پراگ شده بود، روابط بسیار نزدیکی با مسیحیان داشت و همکار او زینعلی خان رابطه کمتری با مسیحیان داشته است. در زمانی که امپراطور از زینعلی خان خواست که مشروب بنوشد، او قبول نکرد و امپراطور به او بدلیل پای بندی به عقایدش تبریک گفت و در همان زمان زینعلی خان آماده ماهی خوردن بود، در حالی که روز جمعه ماهی خوردن برای مسیحیان کاتولیک ممنوع است اما مهدی قلی بدلیل نزدیکی به مسیحیان از این کار صرف نظر کرد، ولی زینعلی خان به این مسئله توجهی نکرد.
از سوی دیگر در میان اسناد به جای مانده از آن زمان، ما فهرستی از مخارج ماموران ایران در پراگ داریم و با توجه به این فهرست هزینه‌ها، می توانیم تصویری زندگی ماموران و سفرای ایرانی در خارج داشته باشیم. آن‌ها اغلب در مهمانسراها زندگی می‌کردند و دولت امپراتور رودولف دوم که پادشاه مجارستان، کرواسی، بوهم وآرشیدوک اتریش بود هزینه این اسکان را تامین می کرد.
روابط دولت امپراطوری وقت اتریش با دولت صفوی در ایران همچنان ادامه داشت و در سال 1629 بازرگانی آلمانی که در اصفهان بوده و در نوشته‌های خودش گفته است که بصورت موقتی در خدمت شاه عباس اول میباشد، نامه‌ای را به امپراطوری فردیناند می نویسد. این بخش از اطلاعات ما از روی نسخه خطی کوچک 25 صفحه‌ای است که هنوز در وین است و این که چرا این متن به وین رسیده هنوز مشخص نیست ولی این نشان می دهد که چه راتباطات مهم و حیاتی بین دیپلماسی، سفر و فرهنگ‌ها وجود داشته است.
علی رغم تعداد کم سفرا و ماموریت‌های ایران و امپراطوری هاسبورگ، اما متاسفانه حتی همین گزارش‌های موجود نیز بطور کامل مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته و ما امیدواریم در آینده بیشتر مورد توجه قرار گیرد. دولت ایران، در دروان فردیناند دوم یک پیام تبریک او می‌فرستد در سال 1613 اگرچه اتریش در میان جنگ های سی ساله بود ولی در همان زمان فرصتی برای روابط با ایران داشت و این روابط پیگیری شد و در 1646 دولت امپراطوری وقت، ماموریت دیپلماتیک خود در ایران را به یک بازرگان ونیزی واگذار می‌کند و این بازرگان به ایران رفت و به مذاکره با شاه عباس دوم پرداخت. این بازرگان همچنین فرستاده پاپ هم بود اما بعد از پنج سال به اروپا بازمی‌گردد.
ماموریت این بازرگان در ایران به عنوان سفیر امپراطوری در آن زمان دو نکته مهم دارد:
نخست، معیار انتخاب سفیران اروپایی به ایران: اگر تاریخ این نمایندگی ها را مطالعه کنیم خیلی از این ماموران در مأموریت خود شکست خوردند چون آمادگی و شایستگی این منسب در ایران را نداشتند که در فرهنگ متفاوتی مأموریت خود را انجام دهند. خیلی وقت‌ها بدلیل ناآشنایی آنان با پروتوکل‌ها سوءتفاهم‌هایی برای آن‌ها پیش می‌آمد، چون در آن زمان سفیران آموزش نمی‌دیدند.
دوم: مشخص نیست که دولت هابسبورگ چه از انتظاری از اعزام سفرا به ایران داشته است. چون برخی از این ماموران اصلا آلمانی بلد نبودند و دیپلمات حرفه‌ای هم نبودند و معلوم نیست چرا از سوی امپراطوری عازم ایران شده‌اند.
نکته پایانی این‌که از طریق برخی خاطرات بجا مانده می‌توان برخی دیگر از سفرا را در آن زمان شناسایی کرد. از جمله یکی از سفرای هابسبورگ در آن زمان شخصی بوده که در حلب سوریه متولد شده بود، اما اصالتا ایرانی اهل جلفا بوده است و برخی آشنایان و اقوامش در امپراطوری عثمانی مشغول خدمت بوده‌اند. یکی دیگر از سفرای هابسبورگ، شخصی بنام پتروس بدیگ بود که در جلفای جدید اصفهان زندگی می‌کرد و در سن 18 ساله به رم می رود و از کالج قدیمی رم اخراج می شود، چون نظم نداشت اما بلند پرواز بود و سال بعد به ارمنستان رفت و با اسقفی ارمنی وارد دوستی می شود و به ایران بازمی گردد و در سال 1637 به وین باز می گردد و به خدمت ارتش اتریش در می آید. او مدارج ترقی را طی می‌کند و سپس مقام کنت امپراطوری را بدست می‌آورد و چند سال بعد و در پایان 1638 توسط امپراطور به ایران فرستاده می شود. این شخص اما در نهایت در سال 1684 بین مرز روسیه و لهستان وقتی به ایران می آمده ناپدید می شود. او شخصیت جالبی داشته و یک سفرنامه از خودش بجای گذاشته است. ما خیلی منابعی و اسناد نداریم که توسط ایرانی‌ها درباره رابطه تاریخی با اتریش نوشته شده باشد و لذا این جا رابطه فرهنگ و دیپلماسی را در نظر می‌گیریم تا این روابط را بررسی کنیم و بطور مثال با مراجعه به سفرنامه پدیک، به عنوان کسی که منسب خاصی ندارد، اما با پاپ و پادشاهان مختلف دیدار می کند، می‌توانیم روابط تاریخی ایران و اتریش را بررسی کنیم.
دکتر گودرز رشتیانی و بررسی روابط ایران و اتریش در دوره سفارت ایلچی (اوایل دوره قاجار)
در ادامه بخش اول همایش ایران و اتریش، دکتر گودرز رشتیانی، استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، مقاله خود را با عنوان «ایران و اتریش در اوایل قرن نوزدهم با تکیه بر اسناد آرشیو اتریش» ارائه دادند.
در این ارتباط آقای رشتیانی، عضو هئیت علمی دانشگاه تهران اظهار داشت:
من درباره روابط ایران و اتریش در اویل قرن نوزدهم و اوایل دوران قاجار با تکیه بر دوره فتحعلی شاه مقاله خود را ارائه خواهم داد.
پیشینه روابط دو کشور به قرن پانزدهم باز می‌گردد که سفیری از راه روسیه به تبریز می آید و این سفر را نقطه عطف روابط ایران و اتریش باید دانست که از قرن پانزدهم این روابط برقرار بوده است. با توجه به منابع استفاده شده از متون تاریخی دوره قاجار و کتابخانه مجلس، روابط ایران و اتریش در دوره قاجار به سال 1809 میلادی باز می گردد که هیئت سیاسی ایران در جریان سفر خود به اروپا در وین اقامتی کوتاه داشت، هرچند گزارشی از این سفر و مذاکرات احتمالی در این سفر در دست نیست و به احتمال زیادی دستاورد خاصی نداشته و برای تجدید مناسبات تاریخی دو کشور بوده است که در سال‌های بعد پایه گذاری مناسبات جدید دو طرف می‌شود.
در سال 1818 و 1819 نیز هیئتی به سرپرستی میزرا حسن خان ایلچی به اروپا سفر کرده و این هیئت در فوریه 1819 با امپراطور اتریش ملاقات می‌کند. اگر چه میزرا حسن خان ایلچی خودش به سمت فرانسه می‌رود و برادرزاده خود را در وین به عنوان سفیر کوچک منصوب می‌کند و او اولین سفیر ایران در دوران جدید بود که نامش ابوالحسین خان ایلچی بود نه حسن.
سفر این هیئت به اروپا جالب است و در دانشنامه ایرانیکا هم کمی به این سفر پرداخته شده، هرچند ایرانیکا می‌گوید نامه‌ای در این سفر مبادله نشده ولی این گونه نیست و نامه‌هایی در این دیدارها و مذاکرات نوشته شده است. سند اول نامه‌ای است که ایلچی بعد از ورود به اتریش به صدراعظم اتریش، مترنیخ می‌نویسد و نامۂ فتحعلی شاه را تسلیم می کند و صدراعظم اتریش هم اعلام دریافت کرده و می‌گوید که حداکثر تلاش را برای برقراری روابط بکار خواهم بست. در گزارش آلمانی این دیدار، متن صحبت های ابولحسن‌خان ایلچی هم در آن جا قید شده و سفیر ایران بعد از ادای احترام، سلام «شاهنشاه ایران و توران و کیان» را به امپراطور اتریش می‌رساند و امپراطور هم از دریافت نامه اظهار خوشبختی می کند.
همچنین عباس میزرا ولیعهد وقت ایران هم، چهار نامه برای مقامات اتریشی از جمله دو نامه به شخص امپراطور می نویسد و در یکی از نامه‌ها ابولحسن‌خان ایلچی را به عنوان فرستادۂ ایران معرفی می‌کند و خواستار گسترش روابط می‌شود و نسبت به عدم روابط نزدیک در گذشته اظهار تاسف می‌نماید.
نامۀ دیگری نیز از عباس میرزا در دست هست که تاریخ ندارد ولی معلوم است مربوط به سفارت اول ابولحسن خان ایلچی است و نشان می دهد که کدورتی میان ایران و اتریش ایجاد شده و عباس میرزا بدنبال تلطیف فضا و گسترش روابط است، شاید این کدورت بدلیل نزدیکی روابط ایران و فرانسه بوده و روابط ایران و فرانسه باعث ناخشنودی اتریش شده است و عباس میرزا تلاش دارد تا روابط با اتریش را هم تقویت کند و به همین دلیل ولیعهد وقت ایران با ارسال نامه‌ای از بازگشت تاج امپراطور به تخت پس از جنگ با ناپلئون ابراز خرسندی می کند.
نامه‌ای هم از طرف همسر فتحعلی شاه به همسر امپراطور اتریش نوشته می شود و ایلچی آن را تقدیم همسر امپراطور می کند. در این نامه بانوی فتحعلی شاه، در ابتدا با معرفی ایلچی به عنوان فرستادۀ ایران، خواستار روابط صمیمی مثل گذشته می شود و همسر امپراطور اتریش نیز به این نامه پاسخ داده و از آن ابراز خرسندی می‌کند.
طی آن سال‌ها، ابولحسین‌خان ایلچی به عنوان سفیر ایران در اتریش بود و عموی وی، ابولحسن‌خان نیز در لندن بدنبال مدیریت این روابط بود و از لندن سه نامه به مترنیخ ارسال می کند و از دولت اتریش می خواهد در ارسال سفیر به ایران تعجیل کند. در واقع ابولحسن‌خان ایلچی دستاوردش از ماموریت در اروپا را اعزام سفیر از اتریش به ایران می‌داند.
بطور دقیق مشخص نیست اعزام سفیر اتریش به تهران چه سالی صورت گرفته، اما احتمال دارد این اعزام در سال 1820 بوده است، چون پیش‌نویس نامۀ فارسی به فتحعلی شاه موجود است که در آن نامه نشان می دهد سفیر اتریش در سال 1820 به ایران آمده است.
در جنگ دوم ایران و روسیه در 1826 به نظر می رسد سفیری از اتریش به ایران می‌آید که این اعزام سفیر به ایران در پاسخ به سفارت عباس میرزا در استانبول است، چون فرستاده ایران توسط عباس میرزا تصمیم داشته از طریق استانبول به لهستان برود و با کنسانتین ولیعهد روسیه دیدار کند و نشان می دهد دولت قاجار در اوایل از تحولات اروپا آگاه بودند چون می دانستند کنستانتین به امپراطوری روسیه می‌رسد هرچند این طور نشد و نیکولای به امپراطوری رسید.
نخستین پروتکل تشریفات دیداری در سال 1819 بین ایران و اتریش نوشته می‌شود و این پروتکل دربارۀ این است که چگونه سفرا از هم استقبال کنند. این پروتکل در سال‌های بعد در روابط ایران با سفرای دیگر کشورها هم مورد استفاده قرار گرفت.
همچنین به هم آمیختگی شعر و سیاست را در این دوران نیز می‌توان دید، چون ابولحسن خان ایلچی در این دوره وقتی همسر مترنیخ را می‌بیند، شعری بلند بالا در وصف او می‌سراید که این شعر نیز همچنان موجود است.
این شرحی از اولین سفارت ایران در وین بود و اکنون در سال 2019 ما می‌توانیم دویستمین سالگرد تاسیس سفارت ایران در اتریش را در نظر داشته باشیم.
دکتر فولرین شوارتز و بررسی معاهدۀ 1857 میان ایران و اتریش
دکتر فولرین شوارتز، نیز در بخش اول همایش 160 سال روابط ایران و اتریش مقالۀ خود را ارائه داد.
فلورین شوارتز مدیر موسسه مطالعات ایران در آکادمی علوم اتریش و استاد وابسته به مطالعات ایرانی در دانشگاه وین و عضو متناظر از فرهنگستان علوم اتریش است.
وی دکترای خود را در سال 1998 از دانشگاه توبینگن دریافت کرده و پیش از این نیز دروس مطالعات اسلامی در دانشگاه بوخوم (روهر بوخوم) و تاریخچه خاورمیانه و آسیای مرکزی را در دانشگاه واشنگتن در سیاتل تدریس کرده است.
دکتر فولرین شوارتز در مقاله خود تحت عنوان «معاهده 1857 ایران و اتریش و گسترش روابط تجاری» اظهار داشت:
یکی از نخستین معاهده‌ها میان ایران و اتریش در سال 1857 امضا شده و مربوط به سندی میان نمایندگان ایران و اتریش است که در پاریس امضا شده است. در واقع این آغاز کار جدی روابط دو کشور است که توسط فرخ خان از ایران و الکساندر فرهن، سفیر اتریش در پاریس امضا شده است. امضای این معاهده بین سال‌های 1851 تا 1857 بوده که نهایی می‌شود.
اتریش در روابط تجاری خود با ایران تا قبل از 1860 بسیار در حاشیه قرار داشت و بین سال‌های 1830 تا 1850 کشتی‌های تجاری اتریش بودند که کالاهای ایرانی را به اروپا و بلعکس حمل می‌کردند. اسناد بجای مانده از آن زمان نشان می‌دهد که کار آفرینان اتریشی در آن زمان علاقه زیادی به بازار ایران داشتند و کشتی های تجاری اتریشی در آن زمان حمل و نقل دو سوم تجارت میان ایران و اروپا را در دست داشتند.
در سال 1850 این میزان مبادلات تجاری در تبریز به اوج خود رسید. در 1837 ما شاهد برگزاری بازار مشترکی از محصولات ایرانی و اتریشی بودیم. در همان سال‌ها نیز اتریش مرکز و درگاه ایران به سوی اروپا به شمار می‌آمد.
در سال 1870 ناصرالدین شاه به اتریش می آید و روابط دو کشور گسترش یافت که در جریان همین سفر نیز معاهده مودت دو کشور به پیشنهاد ایران امضا شده است. امضای این عهدنامه منجر به گسترش همکاری اتریش در تامین آموزگار برای دارلفنون در ایران شد.
با این حال قبل از سفر ناصرالدین شاه به اروپا، ما شاهد امضای معاهده 1857 ایران و اتریش می‌باشیم که میان وزارت خارجه ایران و وزارت بازرگانی اتریش انجام شد. امضای این معاهده بسیار زمان بر و طولانی شده و از سال 1850 صدراعظم وقت ایران تصمیم گرفت آن را امضا کند و در نهایت با اصلاحاتی در سال 1857 امضا شد.
در سال 1850 صدراعظم ایران این معاهده همکاری ایران و اتریش را تصویب کرد و در سال 1851یکی از مقامات در وزارت امور خارجه ایران خواستار اصلاحاتی در معاهده شد و گفت که اگر این اصلاحات کوچک انجام شود، دستاوردهای بزرگی در روابط دو کشور خواهد داشت و مانند معاهده اتریش و روسیه خواهد بود. در واقع فرستاده ایران داوود خان وکیل، نمی توانست مذاکرات را در وین جمعبندی کند و باید نتایج را به تهران بر می گردادند و از طریق سفارت اتریش مراحل را دنبال می‌کرد. در سال 1852 سفیر اتریش در سن‌پترزبورگ نامه‌ای به دولت اتریش نوشت که از داوود خان، سفیر ایران خواسته است تا تهران را مطلع کند و لذا دوباره معاهده به ایران برگشت داده شد. بعد از آن ناصرالدین شاه در تهران بخشی از معاهده را پذیرفت، اما وزرا تغییر و به تازگی امیرکبیر روی کار آمده بود و بنابراین در منابع و اسناد ملی اتریش موارد بسیار قابل توجهی دیده می شود دال بر امضای اصلاحات صورت گرفته در دوره امیرکبیر.
در سند دیگری خبر مرگ امیر کبیر سه هفته پس از قتل او در فوریه 1852 به وین می‌رسد. این خبر به کنسول ایران داده می‌شود و داوودخان عازم سن پترزبورگ می شود و می گوید شایعاتی هست که نخست وزیر جدید اعتمادالدوله مذاکرات معاهده قبلی را رد کرده و بنابراین اتریش از سفیرش در ایران خواهد تا درباره ادامه مذاکرات از دولت ایران سوال کند. مدارک بجای مانده نشان می‌دهد که اتریش علاقه‌مند به ادامه مذاکرت بود و داوود خان بدنبال ارتقا و اصلاحات در معاهده بود و مسئولین اتریشی به او اطمینان داشتند و کمپانیهای اتریشی هم در ایران فعال بودند و نباید فراموش کرد نامه‌های دیگری نیز نشان می دهد مذاکرت دیگری نیز بین ایران، انگلیس و فرانسه وجود داشته و اتریش نمی خواسته از این مذاکرات کنار گذاشته شود و در سال 1855 دوباره مذاکرات درباره معاهده دو کشور از طرف ایرانی شروع می‌شود.
چندی بعد اعتمادالدوله از داوودخان می‌خواهد که معاهده را به وین ببرد و در این نامه می گوید که می خواهیم رابطه را بین دوکشور ایجاد کنیم که به نفع دو کشور است و خواستار ادامه پیش نویس معاهده می شود.
همچنین مذاکرت دیگری هم در این سال‌ها میان ایران و اتریش دربارۂ پایان جنگ کریمه بوده است و اتریش نمایندگانی را به پاریس فرستاد تا درباره پیمان تجاری با ایران مذاکره کنند. در سال 1857 اتریشی خواستار گنجاندن بندی در معاهده شد، اما در نهایت در سال 1857 شرایط برای امضای معاهده به دلایل ذیل پیچیده شد:
جنگ کریمه که فرسایشی بود و اتریش در وضعیت دشواری میان روسیه و انگلیس گیر کرده بود. بنابراین اتریش مجبور بود دوباره مذاکره کند درباره وضعیت قدرت‌ها در اروپا و روسیه و سایر کشورهای آلمانی زبان و این بر مذاکرت برای امضا معاهده 1857 تاثیر گذاشت، هرچند در نهایت این معاهده در همان سال 1857 امضا شد و امضای این معاهده پس از قتل امیرکبیر بود که صورت گرفت.
دکتر فولرین شوارتز همچنین پس از ارائۀ مقالۀ خود در پاسخ به برخی شرکت‌کنندگان در مورد وضعیت زبان فارسی در اتریش گفت: سالهاست که بدنبال تاسیس مرکز ایران شناسی و تاسیس کرسی تدریس زبان فارسی در اتریش هستیم، اما شرایط پیچیده است. با این حال قبول داریم که اگرچه در ایران آلمانی تدریس می شود، اما در اتریش تدریس فارسی بصورت موسسات غیردانشگاهی و مستقل وجود ندارد و در واقع توازن برقرار نمی باشد. در گذشته نیز تلاش هایی برای راه اندازی دوره‌های تاریخ ایران صورت گرفت اما هنوز به نتیجه نرسیده است. باید در نظر داشته باشیم که زبان فارسی دومین برنامه زبان شناسی آسیایی مورد نظر دانشگاه‌های اتریش است و در برخی دانشگاه‌های اتریش نیز اساتید مطرحی در مورد ایران شناسی داریم که در جای خود قابل توجه است.
مطالب مرتبط:
گزارش دوم میراث مکتوب از همایش روابط ایران و اتریش:
سه مقاله از روابط تاریخی ایران و اتریش بر پایۀ اسناد