میراث مکتوب – نوشتاری که در ادامه می خوانید به قلم فرهاد طاهری در بخش «یاد درگذشتگان» نخستین شمارۀ نشریۀ ایرانشهر امروز (سال اول، شمارۀ اول: فروردین، اردیبهشت، خرداد 1395) منتشر شده است.
مطمئن نیستم اما گمان می کنم تعبیر « درسایه شدگی » را در توصیف کم رنگی مراتب فضل وکمال فرهیخته ای، تحث تأثیر مجاورت انتساب خانوادگی با دانشمندی مشهور نخستین بار من به کاربردم . «درسایه شدگی» رامن درسوک نگاشتی باهمین عنوان به یاد زنده یاد دکتر قمرآریان ( همسر مرحوم دکترعبدالحسین زرین کوب ) نوشتم. درآن مقاله تمام حرفم این بود آن دسته از زنان اهل فضل وصاحب قلم که عقد همسری با دانشمندانی صاحب نام ترازخود بسته اند ناگزیرند بپذیرند که بخشی از اعتبارِ نامشان درسایۀ آوازۀ همسرانشان محو خواهد شد ( نک: «درسایه شدگی » ، به یاد دکترقمرآریان ، نگاه نو ، شماره 93، بهار1391، ص134- 135) . فکرمی کنم چنین «درسایه شدگی» مصادیقی دیگر هم داشته باشد . رایج ترین آن هم «درسایه شدگی» فضل وفضیلت «فرزندی » است که پدر یا مادری نامبردارترازخود ، درعرصۀ فرهنگ و هنر وادب و سیاست دارد. ازاین دسته فرزندان در تاریخ فرهنگی معاصر چند نمونه ای سراغ داریم . سیروس غنی ، یکی از آنان است . پدراو ، قاسم غنی (1272- 1331ش) از شهسواران تیزتک ِسیاست وفرهنگ وادب و تاریخ است. از زمرۀ معدود سیاستمداران و دولتمردان عصر پهلوی است که تقریباً حرف وحدیثی پشت سرش نیست . ندیده ام ازجاه طلبی و سرسپردگی ونوکرمآبی و ثروت اندوزی از کیسۀ ملت یا سنگِ روسیه و انگلستان به سینه زدنِ قاسم غنی گفته باشند. اگرهم گفته اند من ندیده ام . زنده یاد قاسم غنی ، چنان هاله ای از اعتبار و شهرت به گرد خانواده اش افکنده که فرزند او ، سیروس ِمحقق کم نظیر تاریخ نگار عرصۀ تحولات معاصرایران و از صاحب نظران هنر وعالم سینما، در میان طایفۀ کتاب درایران، چندان به چشم ها نیامده است . اگرهم چشمی بر او افتاده ، ازشأن وشهرت ِپدر مایه گذاشته شده است. حال آنکه به نظر ، سیروس غنی، در یافتنِ «نام» و«اعتبار»، «محققِ مستغنی» از آن «طبیب ادیب » است. ( «طبیب ادیب» لقبی است که زنده یاد دکتر علی اکبر فیاض در ستایش دکترقاسم غنی به کاربرده است.حتی باید گفت اگر همت سیروس غنی بدرقۀ انتشارمجموعه یادداشتهای دکترقاسم غنی نمی شد، امروز محققان تاریخ معاصر ایران نه تنها از دسترسی به چنان منبع دست اول و موثق درخصوص تحولات سال های آغازین وپاگیرشدن سلسلۀ پهلوی محروم بودند بلکه تصور غالب محققان نیز از شأن علمی وآثار قاسم غنی ، به همان چهرۀ مترجم آثار آناتول فرانس ومحقق تاریخ تصوف در اسلام و تاریخ عصر حافظ وهمکار علامۀ قزوینی در تصحیح دیوان حافظ محدود بود . سیروس غنی با انتشار یادداشتهای دکتر قاسم غنی،( ونیز با تدوین نامه های دکتر قاسم غنی که خطاب به بعضی شخصیتهای سیاسی وفرهنگی مانند جمال زاده، محمودافشار یزدی ، محمد مصدق نوشته شده بود و او در1368 درلندن منتشرکرد) فروغی دیگر هم بر چهرۀ نویسندۀ آن یادداشتها و نامه ها و هم بر تاریخ معاصرایران تاباند. یادداشتهای دکتر قاسم غنی طی سالهای 1359 تا 1363 در لندن ودر دوازده جلد منتشر شد . بازچاپ آن نیز درایران باهمین عنوان وبه سرمایۀ انتشارات زوار در هشت جلد نخستین بار در 1367منتشر شده است. بخشی از این یادداشتها ( ازجلد اول تا چهارم) که مشتمل است بر زندگینامۀ دکتر غنی ( خودنگاشتی به قلم او)، یادداشتهای روزانۀ سفربه آمریکا ، یادداشتهای روزانۀ مأموریت سفارت ترکیه ، گزارشهایی از مأموریت سفارت مصر ، به انضمام ناگفته هایی در خصوص قضایای ازدواج و طلاق محمدرضا پهلوی با همسراولش (فوزیه) ، به لحاظ روشن کردن بسیاری از تاریکی های وقایع تاریخ معاصرایران (از جمله اطلاع یافتن از «پس پرده ها» و « دراندرون ها» ، و تحلیل روان شناختی بعضی شخصیت های تأثیرگذار دوران پهلوی، مانند تیمورتاش) بسیار مهم است
کتاب بسیار مهم دیگری که در حوزۀ مطالعات تاریخ معاصرایران به کوشش دکتر سیروس غنی در اختیار پژوهشگران قرارگرفت اثری است در اصل به زبان انگلیسی با عنوان:
Cyrus Ghani; Iran and the Rise of Reza Shah, from Qajar Collaps to Pahlavi Power, I.B.Tauris Publishers .London. New York, 1998.
این اثر که با عنوان «ایران ، برآمدن رضاخان ، برافتادن قاجار و نقش انگلیسها» به قلم حسن کامشاد به فارسی ترجمه و باسرمایه انتشارات نیلوفرنخستین بار در زمستان 1377 منتشر شده ، حاصل تتبعاتِ موشکافانه چندین سالۀ سیروس غنی در منابع متعدد (کتاب ها و مآخذ فارسی و انگلیسی واسناد موجود درادارۀ عمومی اسناد دولت انگلستان ومجموعه اسناد وزارت امور خارجه آمریکا) و مرتبط با وقایع تاریخی ایران طی سالهای 1299تا 1305خورشیدی است . این کتاب به گفتۀ بعضی صاحب نظران پژوهشگر تاریخ معاصرایران ( ازجمله نک : سیدعلی آل داود ،«نقش بریتانیا درکودتای 1299» ، نشردانش ، سال 16، شمارۀ 4، زمستان 1378) اززمرۀ آثار تحلیلی وگزارشی دقیق دربارۀ چگونگی سقوط دودمان قاجاروظهورسلطنت رضاشاه پهلوی است که کاملا منصفانه ودرنهایت بی طرفی وجامع الاطرافی وبالحاظ کردن تمام نقاط ضعف و قوت دولتمردان و بازیگران عرصۀ سیاست آن دوران نوشته شده است . به یک تعبیر می توان گفت سیروس غنی در این کتاب با ترسیم نزدیک به واقعیت چهرۀ حوادث ِ روی داده در دورۀ زمانی جست وجو گرانۀ خود، بسیاری از روایات آمیخته به اغراق وشبهه انگیز وگاه کاملاً بی اساس ِ بعضی مورخان دیگر را ازسالهای پایانی سلسلۀ قاجار وبرتخت نشستن رضاشاه پهلوی از درجه اعتبار و صحت انداخته و به برخی شایعات ، اتهامات ، و خیال پردازی ها پایان داده است . باهمۀ آنچه گذشت ، ایران ، برآمدن رضاخان ، برافتادن قاجار و نقش انگلیسها چندان استقبال پژوهشگران تاریخ معاصرایران را از پی نداشت ( مثلا در مقایسه با کتاب معمای هویدا نوشتۀ عباس میلانی که در همان دوران منتشر شد و به چاپ های مکرر رسید ) یادرخصوص تأملات سیروس غنی دربارۀ یکی از برهه های بسیار مهم وحساس تاریخ معاصرایران اظهار نظر و قضاوت آن چنانی هم نشد وکتاب او نیز مجال انتشار مکرر نیافت …
من باکمال تأسف ودریغ بی پایان هیچ وقت افتخار مراودۀ نوشتاری یا فیض گفت وگوی تلفنی را بازنده یاد سیروس غنی نیافتم. چندباری هم که درحین نوشتن مقالۀ «غنی ، قاسم» برای دانشنامۀ زبان وادب فارسی ( جلد چهارم ، فرهنگستان زبان و ادب فارسی ، تهران 1391) خواستم با او تلفنی صحبت کنم تا درخصوص یکی دو نکتۀ بسیار بحث انگیز از شخصیت وتفکر دکتر قاسم غنی ، نظرش را جویا شوم یا بدانم که آیا او هم متوجه بعضی اشتباهات مقالۀ قاسم غنی در ایرانیکا شده است و چه نظری دارد ؟ درهمه حال ودرهمۀ بارها ، کسی در آن سوی مرزها ، به تلفن من پاسخی نداد . همیشه هم مشتاق شنیدن صدای او بودم . چون فکرمی کردم شاید بتوان رگه هایی از لحن کلام و صدای دکتر قاسم غنی را در طرز سخن فرزند او احساس کرد ..وقتی هم خبر درگذشت او را شنیدم بی درنگ به یاد این جملۀ دکتر علی اکبر فیاض در سوگ قاسم غنی افتادم: اکنون آن مرد بزرگ در ساحل سانفرانسیسکو در کنار اقیانوس آرام خفته است . دو دریا پهلوی هم ….
مروری برزندگانی و آثاردکترسیروس غنی
سیروس غنی در سبزوار به دنیا آمد . مادرسیروس ، مریم ، دختر حاج میرزا تقی ( ازروحانیان سبزوار وازخاندان حاج ملاهادی سبزواری) بود . درخردسالی همراه پدر ازسبزوار به مشهد و ازآنجابه تهران مهاجرت کرد. بخشی از دوران تحصیل خودرا درتهران گذراند و در 1322ش برای ادامه تحصیلات عازم بیروت شد . مدتی بعد به لندن رفت ودر 1327 راهی آمریکا شد . در آمریکا لیسانس ادبیات انگلیسی گرفت و سپس به توصیۀ ابوالبشرفرمانفرما دررشتۀ حقوق دردانشگاه نیویورک ادامه تحصیل داد ودر 1335 به اخذ دکتری نائل شد . در 1337به ایران برگشت. یک سالی در سازمان برنامه وبودجه بود و بعد به استخدام بانک صنعت ومعدن در آمد ومراتب ترقی را تا ریاست ادارۀ حقوقی آن بانک طی کرد . بعد ها درمقام مشاور حقوقی به همکاری دکتر مهران توکلی به کار آزاد رو آورد ودر مشاوره های حقوقی ایران در قبال شرکت های آمریکایی حضوری چشمگیرداشت . سیروس غنی چندماه پیش از وقوع انقلاب اسلامی در بهمن 1357 ازایران مهاجرت کردو مقیم لندن شد . او در سالهای دور ازایران ، همواره چشم ودلش متوجه ایران بود . به گفتۀ یکی از دوستان نزدیک ِسیروس غنی ، منزل او« میعادگاه دوستان » فرهنگ وتاریخ و سرزمین ایران وحضورش نیز در آنجا هاهمیشه مایۀ اعتبار وکسب آبروبرای ایرانیان بود . درتمام نوشته ها وخاطراتی هم که دراوصاف شخصیت و منش سیروس غنی به قلم آمده به «ایران دوستی » و«وطن پرستی » او اشاره شده و حتی در یکی از این نوشته ها آمده است : دریادداشتهایی که دانشجویان پیروخط امام پس از تسخیرسفارت آمریکا درتهران منتشرکردند ازسیروس غنی باوجود علائقش به آمریکا ، به عنوان یک عضو جبهه ملی ویک ایرانی وطن پرست یاد شده است که از شکست آمریکا در ویتنام وخاورمیانه خوشحال خواهد شد .( برای اطلاع بیشتر از زندگانی و شخصیت او نک : حسن امین« سیروس غنی هم رفت » اطلاعات ، پنجشنبه 17دی 1394) . سیروس غنی سالهای دوراز وطن را پیوسته به یاد وطن ، به حرفۀ وکالت ( در لندن ونیویورک ) ، به تحقیق و نوشتن ، و به بستن کمرهمت در انتشار آثارمنتشرنشدۀ دکترقاسم غنی گذراند .
دیگرآثار
یادداشتهای دکتر قاسم غنی در حواشی دیوان حافظ ،( چاپ عکسی ) بامقدمه و به کوشش سیروس غنی ، تهران 1356 .
– A Man of Many Worlds: The Diaries and Memoirs of Dr. Ghasem Ghani
by Ghasem Ghani and Cyrus Ghani (editor), 2005
خلاصه ای ازخاطرات ویادداشتهای قاسم غنی ، این کتاب را پال اسپراکمن به انگلیسی ترجمه کرده است
Shakespear, pearsia ,and East , 2011–
(شکسپیر ، ایران وشرق)
Iran and West :A Critical Bibliography( 2.vol) 2006.–
(ایران وغرب : کتاب شناسی انتقادی )
My Favorite Films , 2011–
( فیلم های دوست داشتنی ام )
یادداشت های پیشین
شیفته ای در کمند اعتدال – به یاد استاد ابوالحسن نجفی
ابن ندیم منزوی – به یاد استاد احمد منزوی
گرم‌گفتارباغ موقوفات – به یاد کریم اصفهانیان
یاردیرین آدمیت (تاریخ نگارِ جزء نگر) – به یاد دکتر هما ناطق