میراث مکتوب – مطالعه دانش زبان در ایران از قدمت بسیار برخوردار است، حال آنکه دانش معاصر زبان‌شناسی هیچ ارتباط معنی‌داری را با این بخش از تاریخ خود شرح نمی‌دهد و به صورت یک دانش کاملا جدید و غیربومی در ایران جلوه‌گر می‌شود.
حتی خود اصطلاح زبان‌شناسی، که عنوان این رشته است، حاصل ترجمه مستقیم از فرهنگ‌های بیگانه است. شاید یکی از دلایل این امر آن است که ارتباط و تناسب میان دستاوردهای گذشتگان ما و آنچه که دانش نوین زبان‌شناسی نامیده می‌شود هنوز به درستی شناخته نشده است. اگر این سخن صحیح باشد، آنگاه بازخوانی کیفی متون گذشتگان باید بتواند ارتباط و تناسب میان این دو را شرح دهد در آن صورت بازخوانی متون گذشته می‌تواند سهمی در بومی‌سازی دانش معاصر زبان‌شناسی بیابد و این مسئله ـ یعنی، بومی‌سازی دانش معاصر زبان‌شناسی از طریق بازخوانی تاریخ مطالعه این دانش در ایران ـ مطلبی است که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است.
از اواخر دوره ساسانی تا قرن‌های متمادی پس از ظهور اسلام بخش مهمی از تاریخ علمی ایران رقم می‌خورد. در این دوره تاریخی، آثار متعددی به زبان‌های فارسی و عربی در علوم مختلف پدید می‌آید و نیز متون علمی متعدد میان زبان‌های فارسی، عربی، و یونانی ترجمه می‌شود. در این دوران شخصیت‌هایی زیسته‌اند که پژوهش در زمینه آثار و افکار آنان هم‌اکنون هم در محافل علمی ایران و جهان رواج دارد. یکی از مهم‌ترین چهره‌های تاریخی علمی ایران که در دوره مذکور می‌زیسته است سیبویه، زبان‌شناس ایرانی است؛ شخصیتی که وی را در علم نحو، مانند مجسطی در هیئت و ارسطو در منطق شمرده‌اند.
اثر معروف سیبویه “الکتاب” نام دارد. الکتاب توصیفی جامع و مانع از زبان عربی است. نگارش اثری به وزن و اهمیت الکتاب در توصیف یکی زبان، به ویژه زبان غیربومی محقق، در دوره معاصر نیز کار ساده‌ای نیست. ارائه توصیفی کامل و ماندگار از یک زبان، بیش از هزار سال پیش آن هم به نحوی که اصول و مبانی زیرساختی آن قابل هم‌سنجی و رقابت با نظریات معاصر باشد، حقیقتاً بروز نقطه عطفی در تاریخ زبان‌شناسی ایران و جهان است؛ اگر چه که منابع و کتب زبان‌شناسی نوین (البته به استثنای چند دهه اخیر) از پرداختن به این مطلب غافل مانده باشند.
حتی بررسی بخش کوچکی از الکتاب، شباهت بی‌نظیری را که میان مبانی اصلی رویکرد سیبویه و نظریات فردینان دوسوسور وجود دارد کاملا آشکار می‌سازد: اصالت هم‌نشینی، جانشینی، ساخت، ساختار، نظام، نشانه و مانند آنها. اگر تبلور اندیشه‌های فردینان دوسوسور سرآغاز زبان‌شناسی نوین شناخته شود، آنگاه باید گفت: نگارش اثری به اهمیت الکتاب مقدمه‌ای بر این سرآغاز بوده است. الکتاب از قرن دوازدهم میلادی یعنی، چهار قرن پس از نگارش به اروپا راه یافته است، نخست در میان دانشمندان یهودی در اسپانیا و پس از آن در میان دانشمندان فرانسه و آلمان در پایان قرن نوزدهم! بنابراین، پژوهش‌های متعددی که در زمینه ترجمه و بررسی الکتاب، در قرن‌های گذشته در مغرب زمین انجام می‌شود، زمینه‌ای برای بسط و همه‌پذیر شدن افکار فردینان دوسوسور پدید می‌آورد.
پژوهش در مورد متن الکتاب از گذشته دور تا امروز موضوع بسیاری از محققین بوده است. در عصر کنونی نیز پژوهش در مورد این اثر، به عنوان نمونه اعلای یک سنت زبان‌شناسی مجدداً اهمیت یافته و پرسش‌های متعددی پیرامون این سنت فکری مطرح شده است که نیاز است پژوهشگران رشته‌های مختلفی چون: زبان‌شناسی، فرهنگ و زبان‌های باستانی، منطق، فلسفه، ادبیات فارسی، ادبیات غرب، الهیات، فقه، اصول، اخلاق، تاریخ اسلام، و مانند آنها با ارائه خوانش جدید از این کتاب پاسخگوی این پرسش‌ها باشند.
از منظر زبان‌شناسی، توصیف یک زبان، بدون وجود نوعی ملاحظات نظری مقدماتی امکان‌پذیر نیست. بنابراین، الکتاب به عنوان یک متن توصیف زبان، قطعاً دارای زیرساخت‌ها و مبانی نظری مقدماتی است، هر چند که این مبانی نظری به صورت مستقیم در این اثر مطرح نشده باشد و این مطلبی حائز اهمیت است. هم‌اکنون مهم‌ترین پرسش‌هایی که در مورد این اثر فراروی زبان‌شناسان قرار دارد، عبارت است از اینکه:
ـ توصیف زبان در الکتاب مبتنی بر کدام اصول و مبانی نظری است؟
ـ این اصول و مبانی نظری از چه مؤلفه‌هایی تشکیل شده است؟
ـ چگونه می‌توان به این مؤلفه‌ها دست یافت؟
پاسخ به این نوع پرسش‌ها نه تنها شناخت دقیقی در مورد منش علمی سیبویه در مقام یک زبان‌شناس ایرانی در اختیار می‌گذارد، بلکه همچنین شرحی پیرامون یک سنت فکری دیرپای ایرانی ارائه می‌کند؛ سنتی که اگرچه به احتمال فراوان از دیگر سنت‌های زبان‌شناسی مثلا هندی و یونانی تأثیر پذیرفته است، لیکن به هیچ‌وجه نمی‌توان ادعا کرد که دارای ویژگی‌های منحصربه فرد نیست، ویژگی‌هایی که دستاورد اندیشه ایرانی در تاریخ زبان‌شناسی جهان بوده است.
این کتاب به معرفی سنت فکری سیبویه، زبان شناس، دستورنویس، فیلسوف، منطق‌دان، مفسر، ادیب و عارف ایرانی اختصاص دارد. این پژوهش مبانی زبان‌شناختی شش باب نخست «الکتاب» و تطبیق این مبانی با اصول نظری نقش‌گرایی و صورت‌گرایی اختصاص یافته است. افزون بر آن در این اثر مقایسه‌هایی میان متن الکتاب و دیگر متن‌های مربوط به تاریخ علمی و ادبی ایران انجام شده است.
فهرست مطالب کتاب:
پیشگفتار
مقدمه
فصل اول: دانش کلمه
فصل دوم: مجرا و کلمه
فصل سوم: بسته و وابسته
فصل چهارم: لفظ برای معنی
فصل پنجم: رخدادهای لفظی
فصل ششم: استقامت کلام و ناممکن بودن
فصل هفتم: نتایج پژوهش
دفتری‌نژاد، الهه، سیبویه‌پژوهی؛ ترجمه و تحلیل شش باب نخست الکتاب، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 199+6 صفحه، شمارگان: 500، 1394.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات