میراث مکتوب – آیین بزرگداشت زنده‌یاد ایرج افشار، چهارمین رییس کتابخانۀ ملی همزمان با پنجمین سالروز درگذشت این کتابشناس برجسته سه‌شنبه 18 اسفند در سالن همایش‌های کتابخانۀ ملی برگزار شد.
در این مراسم استاد سید عبدالله انوار، سید رضا صالحی امیری، رییس کتابخانۀ ملی، مجید غلامی‌جلیسه، مدیر عامل مؤسسه خانۀ کتاب، حسین انتظامی، معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، احمد مسجد جامعی، عضو شورای اسلامی شهر تهران، محمد کاظم بجنوردی، رییس دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، علیرضا تابش، رییس بنیاد سینمایی فارابی و جمعی از چهره‌های علمی و فرهنگی حضور داشتند.
سید رضا صالحی‌امیری، رئیس سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی در این مراسم گفت: توفیق این را داریم که امروز از شخصیت برجسته‌ای مانند ایرج افشار تجلیل کنیم. این دست تجلیل‌ها به ما می‌آموزد که باید شخصیت‌های بزرگ را ارج نهاد. این بزرگداشت در ادامه سلسله برنامه‌هایی است که برای استادانی برگزار می‌شود که ریشه در کتابخانۀ ملی دارند.
وی با اشاره به تجلیل از مرحومه پوری سلطانی، عبدالله انوار و کامران فانی و دیگر چهره‌های فرهنگی در کتابخانه ملی اظهار کرد: ایران و ایرانی به «ایرج افشار» و خدمات وی مدیون است. هرجا سخن از ایران‌شناسی به میان می‌آید بی‌درنگ به یاد ایرج افشار می‌افتیم.
رییس کتابخانه ملی با بیان این‌که تمدن ایران و اسطوره‌های آن در دنیا گسترش پیدا کرده است، افزود: این گسترش را مرهون و مدیون خدمات قابل توجه مرحوم ایرج افشار هستیم.
ستاد تکمیل منابع کتابخانه‌های ما چه زمانی تشکیل می‌شود؟
سید فرید قاسمی، پژوهشگر مطبوعات نیز در آیین بزرگداشت زنده‌یاد ایرج افشار گفت: بنده این افتخار را دارم که در زمان حیات استاد افشار یک کتاب، چند مقاله و سه گفت‌وگو با وی داشته باشم. پس از آن‌که وی به دیار باقی شتافت دو کتاب و 15 مقاله درباره‌اش نوشتم؛ «از کارنامه ادواری‌نگاری تا کتاب‌ورزی‌اش»، «از کتابداری کتابشناس»، «متن‌پژوه احیاگر»، «گنجور نهادساز»، «مقاله‌نویس فهرست‌پرداز»، «نادره‌یار نامه‌نگار»، «ایران‌نورد جهانگرد»، «از کتاب‌آفرینی تا کتابداری‌اش»، «از نگارندگی و گردانندگی تا میراث‌بانی و پژوهندگی‌اش»، «از چاپ‌یاری او» تا «یادمانده‌هایم» و گزیده‌ای از نامه‌هایی که برایم مرقوم فرموده بود.
وی افزود: زمانی که از بنده خواستند تا در این بزرگداشت سخن بگویم با خود اندیشیدم از کدام افشار با شما بگویم، مرجع‌نگار، کتابشناس، مصحح، نسخه‌پژوه، متن‌شناس، مجموعه‌ساز، کاشف، احیاگر، فهرست‌نویس، تاریخ‌نگار، نویاب، کتاب‌آفرین، آداب‌دان و اخلاق‌مدار، معتدل در گفتار و کردار. به راستی از کدام افشار باید سخن گفت تا تکراری نباشد.
این روزنامه‌نگار ادامه داد: به نظرم رسید خواسته‌های زنده‌یاد افشار را بازگو کنم که چون در کتابخانه ملی هستیم از آرزوهای کتابداری وی بگویم. وی آرزومند بومی‌سازی در حوزۀ کتابداری و به فرهنگ ملی و شیوه‌های سنتی در کتابداری پایبند بود. می‌خواست که تکنیک در خدمت سنت باشد. وی معتقد بود، ما به تکنیک‌های فرنگی‌ها نیازمندیم اما این تکنیک‌ها را باید ایرانیزه کنیم. وی به خوساختگی اهمیت می‌داد نه به خودباختگی.
قاسمی عنوان کرد: زنده‌یاد افشار سنت را ارتجاعی نمی‌دانست بلکه آن را احتیاج امروز و فردا قلمداد می‌کرد و می‌گفت، کتابدار باید متفکر باشد، تحصیل لازم است اما کافی نیست و تا شوق نباشد هیچ کاری به سامان نمی‌رسد. وی کتاب‌بانی را جزیی از کتابداری می‌دانست نه همه آن و معتقد بود کتابخانه بر دو پایه استوار است؛ مجموعه‌سازی درست و پاسخگویی صحیح و اگر اولی محقق نشود دومی نیز به انجام نخواهد رسید و چه درست تشخیص داده بود.
آمارهای کتابخانه‌های ما چه روزی باید اصلاح شود؟
وی با طرح چند پرسش افزود: باید از خودمان بپرسیم مجموعه‌سازی کتابخانه‌های ما تکمیل هدفمند مجموعه‌هاست یا فله‌ای؟ بر اساس چه نقشه‌ای حرکت می‌کنیم؟ سند راهبردی، راهگشا و هدف‌گذاری ما کجاست؟ برنامه‌های کاذب به چه میزان راه را بر طرح نیازهای واقعی بسته‌اند؟
این پژوهشگر حوزه کتاب ادامه داد: بسیاری از کتابها در همین تهران به چاپ رسیده‌اند و نسخه‌ای از این منابع در هیچ یک از کتابخانه‌های ایران وجود ندارد. هر تفاهمنامه‌ای که با دیگر کشورها امضا می‌شود آنها می‌دانند از ما چه منابعی را می‌خواهند. فهرست آماده دارند و به محض امضا تفاهمنامه رو می‌کنند. آیا ما فهرست‌هایی از نیازمندی‌های کشور خود بر اساس نام کشورهای جهان داریم؟
قاسمی گفت: ستاد تکمیل منابع کتابخانه‌های ما چه زمانی می‌خواهد تشکیل شود؟ آمارهای کتابخانه‌های ما چه روزی باید اصلاح شود؟ عدد آمار کتاب باید از مجلد به عنوان تغییر یابد و آمار نشریه از نسخه به عنوان، سایر منابع و مواد غیرکتابی نیز باید به طور دقیق اعلام شود تا به میزان نادانسته‌های خود به شکل واقعی پی ببریم. اگر کارهایی از این دست به سرانجام برسد به یقین آرزوهای استاد افشار و امثال وی را تحقق بخشیده‌ایم.
لزوم تاسیس بانک جهانی مخطوطات جهان اسلام
مسجدجامعی، عضو شورای اسلامی شهر تهران نیز در این مراسم گفت: یکی از بزرگترین اقدامات فرهنگی مرحوم ایرج افشار، تهیه کاربرگه‌های نسخ خطی بود. به عبارتی وی به فهرست‌نویسی نسح خطی نظام واحدی بخشید. بخش فهرست‌نویسی کتاب‌های خطی را در سال 1340 استاد عبدالله انوار به دست گرفت که به چاپ رسیدند.
این عضو شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به تأسیس بسیاری از نهادهای فرهنگی به کوشش زنده‌یاد ایرج افشار، اظهار کرد: بهتر است از مرحوم ایرج افشار به عنوان یک «نهادساز فرهنگی» یاد کنیم. وی جمع بین «نظر» و «عمل» بود.
نسخه‌های خطی را دریابیم
مسجدجامعی ادامه داد: ما باید به تحلیل شرایط جدید فرهنگی دست بزنیم و ظرفیت‌های خود را در امر سامان بخشیدن به نسخ خطی شناسایی کنیم. دولت عراق کتابخانه‌ای دارد که بنا به اخبار رسیده دارای صدها هزار نسخه خطی است که برخی از آنها را از کتابخانه نجف خریداری کرده است. البته بد نیست مطلع باشید که نیمی از کتاب‌های موجود در آن کتابخانه به زبان فارسی هستند.
وی با اشاره به فهرست‌نویسی برخی نسخ خطی در بغداد، گفت: لازم است ما نیز نشست‌هایی تخصصی برگزار کنیم و برای فهرست‌نویسی نسخ خطی شرقی، فارسی یا فارسی و عربی تصمیماتی اتخاذ کنیم.
در ادامه آیین بزرگداشت زنده‌یاد ایرج افشار، چهارمین رییس کتابخانه ملی سید محمدمنصور طباطبایی، نسخه‌شناس به رونمایی «دوره کامل 45 جلدی فهرستگان نسخه‌های خطی ایران» در این آیین اشاره کرد و گفت: این مجموعه حاصل بیست تا سی سال کار تحقیقی نسخه‌شناسان و حجت‌الاسلام درایتی است که به حق می‌توان آن را «دژنوشت ایرانیان» معرفی کرد.
وی با بیان این که این اثر نیازمند معرفی کامل است، افزود: این اثر دربردارندۀ فهرست مؤلفان و کاتبان است. مرحوم عبدالحسین حائری همیشه می‌گفت، بزرگترین درد کتابشناسی دنیا در این است که مولفان بدون تألیف هستند و یا تألیفات بدون مؤلف هستند.
طباطبایی ادامه داد: ما که مدعی «ام‌‌القری» در جهان اسلام هستیم باید به این اثر توجه بیشتری نشان دهیم و نسخ خطی را مهم بدانیم. کشورهایی مانند سوریه، ترکیه و عربستان اقدامات بسیاری درباره مخطوطات به انجام رسانده‌اند. ما نیز باید ابتکار عمل را به دست بگیریم.
وی با اشاره به جایگاه والای اخلاقی زنده‌یاد ایرج افشار گفت: ایران باید بتواند بانک جهانی مخطوطات جهان اسلام را تاسیس کند.
ایرانی: اتهام ماسونی به افشار طبلی توخالی است
اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب نیز در این مراسم گفت: از زمان آشنایی حقیر با مرحوم افشار ایشان حق استادی بر بنده داشتند و همواره، راهنما، الگو و مقتدای بنده در همۀ زمینه های کاری مؤسسه میراث مکتوب اعم از تحقیق و تصحیح و نسخه شناسی و انتشار نشریات گزارش میراث و آینۀ میراث بودند. از همان یکی دو شماره اول آینۀ میراث که رنگی چاپ کردیم فرمودند مجلۀ علمی نباید رنگی باشد. اما زمان آشنایی در سال 72 که مأمور تدوین و راه اندازی طرح احیای میراث مکتوب از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شدم، ابتدا حضوراً خدمت بزرگانی چون مرحوم محمد تقی دانش پژوه، شیخ عبدالله نورانی، آقا سید عبدالعزیز طباطبایی، دکتر سید جعفر شهیدی و استاد ایرج افشار و دهها کتابشناس و نسخه شناس دیگر رسیدم. از طریق مرحوم دانش پژوه اولین دیدار من با استاد افشار و نورانی انجام شد. فهرست اولیه‌ای از آثار فارسی چاپ نشده تهیه کردیم که مرحوم آسید عبد العزیز طباطبایی 10 اثر فارسی کهن شیعی را معرفی کردند مثل مصابیح القلوب حسن شیعی سبزواری و دقائق التأویل ابوالمکارم حسنی و نیز مرحوم نورانی برخی آثار شیعی غیاث الدین جمشید دشتکی و خواجه نصیر را توصیه فرمودند.
در سالهای اول که من خودم خیلی به اهمیت و وسعت کار پی نبرده بودم کمی طول کشید تا بتوانم خود را در کنار استاد ببینم. البته ایشان به هر علاقه مندی کمک می کردند، بی مزد و منتی در جلساتی که در محل اداری دفتر در الهیه برگزار می کردیم شرکت می فرمودند،
ایشان وقتی احساس می کردند کسی علاقه مند هست، استعداد کاری را دارد و ساعی و کوشا هست، آن وقت از هیچ کمکی مضایقه و دریغ نمی فرمودند. تلفنها را خودشان خیلی کوتاه و دقیق پاسخ می گفتند.
در سالهای 62 و 63 دو کامیون کتاب از مرکز تحقیقات فارسی پاکستان برای فروش توسط بابک افشار که کتابفروشی تاریخ را داشت، فرستاده شده بود. مدیر بین الملل وقت وزارت ارشاد گفته بود که چون ایرج افشار فراماسون بوده ما نمی توانیم اجازه ترخیص این کتابها را بدهیم. بابک افشار خاطره جالبی را برای آقای آل داوود نقل می کنند. بابک افشار نقل می کرد که پدرم به من گفته بود که وقتی من بعد از ظهر دارم استراحت می کنم اگر کسی زنگ زد مرا بیدار نکن مگر تقی زاده. روزی با ناراحتی آمد و گفت که حتی اگر آقای تقی زاده هم زنگ زد مرا بیدار نکن. پرسیدم چرا؟ گفت: چون مرا به عضویت در ماسونیت دعوت کرده و من از این کار بیزارم. آل داود نقل می کرد رفتم این موضوع را به مدیر بین الملل ارشاد وقت گفتم و ایشان هم گفت پس ما استعلام می کنیم. دو ماه بعد اجازه ترخیص کتابها را دادند و گفتند پاسخ استعلام هم منفی بود.
هیچ وقت ماسون نبودم
یادم هست مرحوم افشار در یکی از شماره های بخارا هم به صراحت نوشته بودند که من هیچگاه به فرقه ماسونی وارد نشدم، با این حال عده ای به دلایل نامعلوم چه قبل از فوت آن مرحوم و چه بعد از فوتش همچنان بر طبل تو خالی اتهام ماسونی به آن یگانۀ عصر حاضر می کوبند.
متن کامل سخنرانی مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب را اینجا بخوانید.
پرسش معنادار ویل‌دورانت؛ رابطه جهل و فقر چیست؟
آیت الله مصطفی محقق‌داماد، در بخش دیگری از این مراسم بیان: دوستان آشنا با «تاریخ ویل دورانت» هستند. فکر می‌کنم در آغاز مجلد «عصر خرد» باشد که وی می‌نویسد سی سال است مشغول تالیف این تاریخ هستم و بیشتر جهان را مشاهده کردم و سرزمین‌های مختلفی را درنوردیدم و با حقیقتی مواجه شدم که برایم پرسشی مطرح کرده که پاسخ آن‌را نمی‌توانم دریابم.
وی افزود: حقیقت آن است که من هرجا رفتم و اقوام مختلف را دیدم دو چیز با هم بودند و از هم جدا نشدنی، و آن جهل و فقر بود! اینک پرسشی برایم مطرح شده این است که نمی‌دانم جهل عامل فقر است یا فقر عامل جهل؟ کدام علت است و کدام معلول؟ به نظر می‌رسد این پرسشی که مورخ، فیلسوف و جامعه‌شناس مطرح کرده است شاید بزرگان اهل ادب، تاریخ و فرهنگ بتوانند پاسخ دهند.
این حقوقدان ادامه داد: کشور ما دارای تمدنی بزرگ و کهن است که نیاز به توضیح بنده برای بزرگان حاضر در این جلسه ندارد اما یکی از مسائلی که باید به آن توجه کنیم حضور افراد دانشمند نادری در میان اهل فضل، علم و دانش در ایران است که تمام وجود، قلب و حرکت و سکونشان را برای اعتلای دانش و فرهنگ و افزایش سرمایه علمی ایران وقف کردند. بدون هیچ‌گونه چشمداشتی وجود خودشان را در ایران دمیدند. این افراد نایابند. اگرچه ما دانشمند و عالم بسیار داریم اما آن‌هایی که هدفشان تنها بلندآوازگی نام ایران است و در این راه از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند، اندک هستند و تعدادشان به اندازه بزرگی ایران نیست.
محقق‌داماد بیان کرد: در ایران فیلسوف، محقق، عالم و دانشمند بسیار داریم اما کسی که دلش آن اندازه برای ایران بتپد که خودانگیخته در یک کتابخانه در وین زمان بسیاری را خالصانه صرف یافتن آثاری از ایران کند، کمیابند. کسی که از هزینه و زمان شخصی برای فرهنگ کشورش خرج کند و به هر روستایی سر بزند تا آداب ایران بزرگ را گردآوری کند و مسافت‌های بسیار بپیماید و تنها هدف و اندیشه‌اش اعتلای ایران و ایرانی باشد، چون دُر نایاب و کمیاب هستند.
وی افزود: بنده 23 سال شبانه‌روز با ایرج افشار بودم و تلاش وی در ایران‌شناسی را مشاهده کردم. مردی که در طول زندگی چیزی برای خودش نخواست و دردش حفظ سرمایه‌های ایران بود. بنده پدر افشار، دکتر محمود افشاریزدی را ندیدم، اما می‌دانم که وی همه ثروتش را حتی اتاق خوابش را برای ادبیات، تاریخ، جغرافیا و ایران‌شناسی وقف کرده بود. فرزند این بزرگمرد همچون پدر غم ایران داشت و ذره‌ای به فکر نفع شخصی نبود و کارهای بسیاری را به نام موقوفه انجام داد. من در زندگی‌ام، دانشمند و عالم بسیار دیدم اما مانند ایرج ندیدم. مردی که با آن همه دانش و علم، متواضع بود و از تبار اخلاق و فروتنی به‌شمار می‌آمد. کتابخانه پربار وی اکنون به مرکز دایره‌المعارف منتقل شده و مراجعان و پژوهشگران بسیاری امروز از حاصل دسترنج وی بهره می‌برند.
رئیس بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی گفت: زنده‌یاد ایرج افشار و پدرش از ماندگارهای واقعی ایران هستند که تصور نمی‌کنم هیچگاه ملت ایران آنها را فراموش کنند. دو ایران‌دوست ایران‌شناسی که همه ثروت خودش را صرف آوازه و اعتلای وطن کردند و در این راه از هیچ کوششی دریغ نکردند.
نقش تکرار نشدنی افشار در گسترش مدار ایران‌شناسی
در ادامه مراسم خانم لاروش، نماینده یونسکو در ایران پیام ایرینا بوکووا، مدیرکل یونسکو را به مناسبت بزرگداشت نودمین سال زادروز استاد ایرج افشار خواند. در بخشی از این پیام آمده است: «از احسان یارشاطر در دانشگاه کلمبیا نقل می‌کنم که خلای که با از دست دادن ایرج افشار در حیطه ایران‌شناسی به وجود آمد، بی‌سابقه است.» پروفسور افشار نقشی تکرار نشدنی در گسترش مدار ایران‌شناسی در ایران و جهان در نیمه قرن بیستم داشته است.
استحضار دارم که از خودگذشتگی‌های وی برای زبان و فرهنگ فارسی به ارث رسیده از عشق پدرشان به ایران و زبان فارسی است… اطمینان دارم که یاد و افتخارات استاد افشار منبع الهامی برای دانش‌پژوهان جوان و محققان سراسر دنیا در راستای ایجاد پل‌های جدید و مستحکم گفتمان، برای احترام، درک و صلح خواهد بود.»
در این مراسم از دو اثر ارزشمند «فرزانه ایران‌مدار» و «دوره کامل 45 جلدی فهرستگان نسخه‌های خطی ایران» که در مدار ایران‌شناسی پدید آمده‌اند، رونمایی شد.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی مراسم بزرگداشت شادروان افشار را با همکاری موسسه خانه کتاب، گنجینه پژوهشی ایرج افشار و بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی برپا کرده بود.
منبع: ایبنا
