میراث مکتوب – انتشارات آستان قدس (به نشر) بهارستان نورالدّین عبدالرّحمان جامی را به تازگی به مقدّمه، تصحیح و تعلیقات دکتر هادی اکبرزاده منتشر نمود
.
در این چاپ، مصحح با مقابلۀ هفت نسخه کهن و تازه یاب اثر را بیش از پیش به متن مولّف نزدیک تر ساخته است و در ذیل هر صفحه با شرح لغات و ترکیبات و… آگاهی هایی سودمند را در اختیار خوانندگان قرار داده است. آنچه در زیر می آید بخشی از مقدمۀ این کتاب است: بهارستان بهارستان یا روضة الاخیار و تحفة الابرار، کتابی در حکایات و اندرزهای اخلاقی به نثر ساده و مسجّع آمیخته به نظم، یکی از مشهورترین آثار عبدالرّحمان جامی (898 ـ 817 هـ .ق) است. تألیفی است به نثر و نظم در پند و اندرز، حکایات حکمت آمیز، شرح حال شاعران و مقداری مطایبات و لطایف که جامی آن را در واپسین سال‌های عمر خویش به قلم آورد. او به تصریح خود، در مقدّمۀ بهارستان، زمانی که سرگرم خواندن گلستان بر فرزند چهارده ساله اش ضیاءالدّین یوسف بود به این فکر افتاد تا به نوشتن اثری به پیروی از این شاهکار شیخ سعدی بپردازد: «که چون در این وقت دلپسند، فرزند ارجمند، ضیاءالدّین یوسف، عَصَمَهُ الله تعالی عمّا یُفضیه الی التلهّف و التأسّف، به آموختن مقدّمات کلام عرب و اندوختن قواعدِ فنونِ ادب اشتغال می نمود و پوشیده نماند که طفلان نورسیده و کودکان رنج نادیده را از تعلّم اصطلاحاتی که مأنوسِ طباع و مألوفِ َسماع ایشان نیست بر دل بار وحشتی و بر خاطر غبار دهشتی می نشیند، از برای تلطیف سرّّ و تشحیذِ خاطرِ وی گاه گاهی از کتاب گلستان که از انفاس متبرّکۀ شیخ نامدار و استاد بزرگوار مصلح الدّین سعدی شیرازی است… سطری چند خوانده می شد، در آن اثنا در خاطر چنان آمد که تبرّکاً بانفاسِهِ الشّریفۀ و تتبّعاً لاَشعارهِ اللّطیفۀ، ورقی چند بر آن اسلوب ساخته شود و جزوی چند بر آن منوال پرداخته گردد تا حاضران را داستانی باشد و غائبان را ارمغانی…» و آن را در سال892 هـ .ق به پادشاه شعردوست و هنرپرور تیموری، سلطان حسین بایقرا (حکومت: 911ـ873 هـ .ق)، تقدیم کرد: «با خرد گفتم چه سازم زیور این نوعروس تا به چشم خواستگارانش فزاید زیب و فن گفت درهای ثنای شهریار کامکار نصرۀ الدّنیا، معزّ الدّوله، کهف الخافقین اختر بُرجِ جلالت، گوهرِ دُرجِ شرف شمع بزم دودۀ تیمورخان سلطان حسین…» و بنابر قطعه ای در خاتمۀ بهارستان، جامی آن را در 892 هـ .ق یعنی در هفتاد و سه سالگی خود به پایان برد: به وقتی شد آخر که تاریخ هجرت شود نهصد ار هشت بر وی فزایی این کتاب که به شیوۀ گلستان سعدی تألیف شده است شامل یک مقدّمه، هشت روضه و یک خاتمه است. اگرچه جامی در بهارستان به دقّت از نثر موزون و مقفّای سعدی و آوردن اشعار در بین نثر از سعدی تقلید می کند ولی درون مایۀ کتاب بهارستان با گلستان سعدی متفاوت به نظر می رسد. «به ویژه در روضۀ هفتم که خود گلچینی مختصر و جزئیاتی است از احوال شاعران ایرانی همراه با نقدهایی تند و گوشه دار، مثلاً نظر او دربارۀ شاعر نه چندان مشهور، آذری، این است که «در اشعار وی طامات بسیار است…» یا دربارۀ حافظ آورده است: «اکثر اشعار وی لطیف و مطبوع است و بعضی قریب به سر حدِّ اعجاز.» هشت روضۀ بهارستان، به تقلید از هشت باب گلستان، عبارت است از: روضۀ نخستین: در نشر ری‍اح‍ی‍ن چ‍ی‍ده از ب‍س‍اتی‍ن دورب‍ی‍ن‍ان راه ه‍دای‍ت و صدرنشینان بارگاه ولایت روضۀ دوم: در ت‍رش‍ی‍ح ش‍ق‍ای‍ق دق‍ای‍ق ح‍ک‍م، كه به رشحات سحاب كرم از زمین قلوب حكما و اراضی خاطرشان خاسته و به شرح و بیان آن، مطاوی دفاترشان آراسته روضۀ سوم: در ش‍ک‍ف‍ت‍ن ش‍ک‍وف‍ه‌ه‍ای ب‍اغ‍س‍ت‍ان حکومت و ای‍ال‍ت روضۀ چهارم: در وص‍ف م‍ی‍وه بخشی درخ‍ت‍ان ب‍اغ‍س‍ت‍ان ج‍ود و کرم و شكوفه ریزی شان به بذل دینار و درم روضۀ پنجم: در تقریر حال ب‍ل‍ب‍لان چ‍م‍ن عشق و م‍ح‍ب‍ّت و حرقت بال پروانگان انجمن شوق و مودّت روضۀ ششم: در وزی‍دن ن‍س‍ای‍م م‍لاطف‍ت و روای‍ح مطایبات كه غنچۀ لبها را بخنداند و شكوفۀ دلها را بشكفاند روضۀ هفتم: در داس‍ت‍ان م‍رغ‍ان ق‍اف‍ی‍ه س‍ن‍ج س‍راب‍س‍ت‍ان س‍خ‍نوری و طوطیان غزل سرای شكرستان نظم-گستری روضۀ هشتم: در ح‍ک‍ای‍ت‍ی چند از زبان احوال ب‍ی‌زب‍ان‍ان كه خردمندان و نكته دانان امثال آن وضع كرده-اند تا به جهت غرابت و ندرت طبیعت بر آن اقبال نماید بر وی ابواب فهم حكم و مصالح بگشاید. بهارستان، با آن که از بهترین تألیفات در اقتفای گلستان سعدی است، از لحاظ کمّی اندکی کوتاه‌تر از گلستان است و از حیث کیفی یقیناً فروتر از آن نشسته است. به نظر می‌رسد بخش‌های منظوم بهارستان بیش از اشعار گلستان باشد. از مهمترین وجوه تشابه بهارستان و گلستان می توان به این موارد اشاره نمود: جامی به تقلید از گلستان، نام اثر خود را بهارستان گذاشته است. بهارستان را مثل گلستان در یک مقدّمه، هشت بخش و یک خاتمه طرح ریخته است. جامی در تألیف بهارستان، سنّت گلستان را در سبک نگارش دوام داده و آن را با نثر مسجّعِ آمیخته به نظم انشا کرده است. شباهت دیگر این است که اشعار هر دو اثر سرودۀ صاحبان آن هاست که برای تأیید کلامشان در میان نثر آوره اند. از باب تشابه بخش های دو کتاب باید گفت: روضۀ اوّل بهارستان که در مورد احوال و اقوال مشایخ صوفیّه است تقریباً شبیه باب دوم گلستان است که این باب گلستان نیز دارای حکایاتی است در احوال و رفتار ناشناس نه مشاهیر متصوّفه. روضۀ دوم بهارستان مشابهی در گلستان ندارد. روضۀ سوم بهارستان که درمورد عدالت سلاطین است تقریباً مشابه باب اوّل گلستان (سیرت پادشاهان) است و موضوع آن را تکرار کرده امّا حکایت های موجود در این دو اثر متفاوتند. در برابر روضۀ چهارم بهارستان که دربارۀ کرم و سخاوت افراد مشهور است می توان باب سوم گلستان را که در باب فضیلت قناعت است قرار داد زیرا سعدی اغنیا را به طور غیر مستقیم به بخشش و رفع حوایج فقرا فرا می خواند. روضۀ پنجم بهارستان که «در تقریر حالات عشق» است، نظیر باب «عشق و جوانی» گلستان است. روضۀ هفتم بهارستان که دربارۀ شعر و نقد شعر است نظیری در گلستان ندارد. روضۀ هشتم بهارستان نیز ح‍ک‍ای‍ت‍ی چند از زبان حیوانات است که مشابهی در گلستان ندارد. در مورد وجوه تفاوتهای بین بهارستان و گلستان نیز باید گفت جامی برخلاف سعدی در نام گذاری روضه های کتابش از عنوان های کوتاه و مختصر استفاده نکرده بلکه در آنها از تکرار، موازنه، مزدوج و تشبیهات نادلچسب و توضیح واضحات فروگذار نکرده و بدین گونه ایجاز و اختصار ساحرانه و ادیبانۀ شیخ سعدی را از نظر دور داشته است. تفاوت دیگر بهارستان و گلستان تفاوت مضامین حکایت های این دو کتاب است و فقط در چند مورد مشابهت محتوا بین حکایت ها دیده می شود که البتّه جامی سعی کرده است تا با تغییر کلمات و ایجاد تغییر در محتوا از مشابهت کامل آن ها بکاهد. از این جهت فقط باب یکم بهارستان با باب دوم گلستان هم موضوع بوده و باب سوم اثر جامی، موضوعِ باب یکم اثر سعدی را تکرار می کند. باب های پنجم هر دو کتاب در یک موضوع اند ولی همۀ این باب ها از جهت حکایت های استفاده شده تماماً با یکدیگر فرق دارند. موضوعات باب های 3 و 4 و 7 و 8 گلستان در بهارستان استفاده نمی شوند و باب های 2، 4، 6، 7 و 8 بهارستان از لحاظ موضوع تماماً نو می باشد. دو سه حکایت بهارستان از جهت موضوع و حتّی مضمون به چند حکایت گلستان قرابت دارند ولی در چنین موردها جامی سعی می نماید و به آن موفّق می گردد که گفتار او با نوشتۀ سعدی تفاوت داشته باشد. نکتۀ دیگر این است که سعدی به عنوان راوی و گاه قهرمان و شخصیّت اصلی در حکایت ها حضور دارد امّا جامی بیشتر نقش راویِ حکایات را دارد و خود در حکایات حضور ندارد. تفاوت دیگر این دو اثر این است که سعدی باب های کتابش را بدون هیچ مقدّمه شروع می کند امّا جامی در آغاز هر روضه، با واسطه ای یا تحت عنوانِ «فایده»، مقدّمۀ کوچکی آورده و در آن ماهیّت موضوع و قصد همان باب را معیّن می کند و خاتمۀ فایده ها را با شعر خلاصه و جمع بندی می کند. از سویی دیگر ایجاز و اختصار در حکایت های بهارستان به پای گلستان نمی رسد. جامی که اصولاً شاعر ساده گو و کم تکلّفی است در بهارستان نیز کمتر سراغ عبارات مصنوع، سجع-پردازی، صنعت ترصیع و جناسِ تام رفته است. او جز در مقدّمه و دو سه جملۀ آغازین هر روضه و این جا و آن جای روضه‌های هشتگانه، به ندرت سجع به کار برده است. می‌توان گفت که بهارستان بیشتر به نثر مرسل و حداکثر با استفاده از صنعت موازنه یا مماثله نوشته شده تا نثر مسجّع، از آن جا که جامی سنّ فرزند خود و درجۀ ادراک ادبی وی را در نظر داشته، احتمالاً سعی کرده که نثرش ساده و حتّی الامکان عاری از مفردات و ترکیبات مهجور و صنایع بدیعیِ با رد و دیریاب باشد، گو اینکه عبارات عربی و آیات قرآنی در نوشته او کم نیست. از سویی دیگر گرایش‌های عمیق صوفیانه نیز که یکی دیگر از جنبه های شخصیّت وی بوده در جای جای بهارستان تأثیر گذاشته به گونه ای که روضۀ نخستین را به صوفیان و حالات و سخنان آنان اختصاص داده است. جامی با احاطه‌ای که بر زبان و ادب فارسی، معارف اسلامی، ادب عربی و هنر شاعری داشته، از بهارستان متنی ساخته که از همۀ آثاری که به تقلید از گلستان تصنیف شده به این شاهکار زبان فارسی نزدیک‌تر شده است. عبارات کتاب، جز در مواردی خاص، ساده است و در میان آثار منثور مقامی شامخ دارد. بیشتر قسمت های کتاب مشتمل بر مطالب اخلاقی و اندرزهای سودمند و مطایباتِ آن متضمّن لطایف و ظرایف است و باب «شعر و بیان احوال شاعران» آن دارای فواید تاریخی و ادبی است و قطعات تاریخی آن به روشن شدن احوال شعرا و عرفا کمک می کند، هرچند مؤلّف گاهی دچار اشتباهات تاریخی و لغزش های ادبی شده و به استناد برخی از تذکره ها، مانند لباب الالباب عوفی، مطالبی نقل کرده است که درست نمی-نماید؛ از جمله حکایاتی دربارۀ رودکی، فردوسی و چند شاعر دیگر. جامی در بهارستان «تجلّی سنن عاطفی _ انسانی شیخ شیراز را ادامه داده، امثال و ظرایف و نكات حكیمانه را در شكل حكایت های لطیف و مطایبه های شیرین با لحنی شیوا و دلپذیر افاده كرده است و قصد او در این كار ساده تر كردن انشای سعدی بوده است و به همین سبب انشای بهارستان حتّی در آن قسمت كه رنگ ادبی آن بیشتر است بیش از آن چه انتظار می رود، متمایل به سادگی است و شاید یكی از علل این تمایل، اختصاص كتاب به تعلیم فرزند نوآموزش بوده است.» جامی در نگارش بهارستان علاوه بر گلستان سعدی از کتاب های نویسندگان پیش از خود نیز متأثر بوده است. بهارستان در مقایسه با گلستان سخنان منظوم بیشتری دارد و بی هیچ تردیدی باید گفت که نثر بهارستان به پختگی و انسجام گلستان نیست. جامی در خاتمه، به شیوۀ سعدی، مدّعی است که ابیات و حکایات همه از خود اوست و نقل و اقتباس نیست: «و هر چه از مقولۀ نظم گذشته و به ناظمی منسوب نگشته، زادۀ طبعِ محرّرِ این رساله و نتیجۀ فکرِ مقرّرِ این مقاله است. رباعی: جامی هر جا که نامه انشا آراست از گفتۀ کس به عاریت هیچ نخواست آن را که ز صنع خود دکان پر کالاست دلّالی کالای کسانش نه سزاست.» کتابهای دیگری از قبیل المُستجاد من فعلات الاجواد و الفرج بعد الشّدّۀ قاضی تنوخی، و ترجمۀ فارسی آن به قلم دهستانی، گلستان سعدی، تواریخ معتبر فارسی و عربی، تذکره ها و مانند اینها منابعی است که جامی در نگارش بهارستان بیش و کم از آن ها متأثّر بوده است . به طور کلی جامی در بهارستان توانسته است شیوۀ نثرنویسان باذوق پیشین را در دوران کم ذوقی های معاصرانش دنبال کند .
مشخّصات نسخه ها: الف) نسخه های خطی: 1- آ: نسخۀ شمارۀ 677 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (میکروفیلم 1019)، به خط نسخ، به تاریخ 927 هـ. ق. 2- ب: نسخۀ شمارۀ 13646 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (میکروفیلم 10029)، شامل کلّیّات جامی (نظم و نثر) به خط نستعلیق، تحریر این نسخه از روی نسخۀ منقحی مورّخ 908 هـ . ق است که دانشمندی به نام محمّد صفی در سال 1075 هـ . ق آن را مقابله کرده و شروحی نیز به خطّ او در میان صفحات کتاب آمده است. برگ 140 تا 179 این نسخه به بهارستان اختصاص دارد. 3- س: نسخۀ شمارۀ 9381 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 163 برگ، 13 سطری. 4- د: نسخۀ 3100 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. این مجموعه، گلستان سعدی، بهارستان جامی( از صفحۀ 99-61 )، اخلاق محسنی و لطائف الطّوائف را در بر دارد. این نسخه به خطّ نستعلیق زیبایی نوشته شده ولی بسیار پر غلط است. 5- نسخۀ بهارستان موجود در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شمارۀ 3307 ، با افتادگی برگ اوّل و با تاریخ کتابت ثامن عشر شهر شعبان المعظّم سنۀ ثمانۀ عشر و تسعمائۀ (918 هـ . ق)، 177 صفحه و هر صفحه 13 سطر. در اندازۀ 17×11. 6- نسخۀ کتابخانۀ ملّی، به شمارۀ 815757 ، به خطّ ح‍اج‍ی ح‍ل‍ی‍م بن احمد، ۹۷۶ هـ . ق. 7- نسخۀ کتابخانۀ ملّی، به شمارۀ 814988 ، توضیح: در پ‍ش‍ت صفحۀ اوّل آمده است: «راق‍م‍ُه ن‍اظمُ‍ه و ه‍و ال‍ف‍ق‍ی‍ر ال‍ج‍ام‍ی» اگرچه به م‍وج‍ب این نوشته باید ک‍ات‍ب این نسخه خودِ جامی باشد ولی از م‍ق‍ای‍س‍ۀ کتابت این نسخه با کلّیّات جامی موجود در کتابخانۀ ملّی اخ‍ت‍لافات ف‍اح‍شی بین این دو کتابت یافت شده است. ب) نسخه های چاپی: بهارستان در کنار گلستان، سال‌های سال در زمرۀ محبوب‌ترین و رایج‌ترین متون درسی بوده و در قرن‌های اخیر چاپ‌ها و ترجمه‌های متعددی از آن شده است. از قدیم‌ترین این چاپ‌ها آن است که در 1252 به همراه شرح ترکی (ظاهراً از شمعی، شاعر ترک یا شاکر افندی) در استانبول منتشر شد. این کتاب یک بار به سال 1329 در گانپور و همان سال در لکهنو چاپ سنگی شد. تاریخ نخستین چاپ بهارستان در تهران (سربی) سال 1308 هـ . ق است. این اثر با مقدّمۀ محمّد محیط طباطبایی در کتابخانۀ مرکزی تهران (1311 هـ . ش) به خطّ محمّد جواد بن ملک الخطّاطین شریفی، به چاپ رسید. نخستین و بهترین ویرایش بهارستان در اروپا به اهتمام بارون او. ام. فون شلشتاوسرد، با ترجمۀ آلمانی آن در 1846 م. در وین نشر یافت. ترجمۀ انگلیسی کاملی نیز از بهارستان بدون ذکر نام مترجم (ا. راتسک ) توسط «انجمن کاما شسترا » ظاهراً در بنارس (1887 م.) منتشر شد. کتابخانۀ مرکزی یک بار نیز چاپی به طریق افست از روی چاپ وین در 1340 منتشر ساخت. جدیدترین چاپ بهارستان به تصحیح اسماعیل حاکمی (انتشارات اطلاعات، تهران 1367) به طبع رسیده است. اینک چند نسخۀ چاپی که ما گهگاه به آن ها مراجعه کرده ایم: 1- بهارستان، مولانا عبدالرّحمن جامی، به تصحیح اسماعیل حاکمی، انتشارات اطّلاعات، تهران، چاپ اوّل، 1367. این چاپ از روی نسخۀ خطّی بهارستان متعلّق به کتابخانۀ ملّی ملک (که فیلم آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران مضبوط است) استنساخ و با چاپ 1846 م. وین (اُفست تهران) و چاپ کتابخانۀ مرکزی تهران (1311 هـ . ش) مقابله و تصحیح شده است. بنا به گفتۀ مصحّح، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملّی ملک ظاهراً اقدم نسخ و تاریخ تحریر آن 17 صفر سال 986 هجری قمری می باشد و مصحّح در برخی موارد به نسخه های چاپی لکنهو، دهلی، کانپور و استانبول نیز مراجعه و کم و بیش از آن ها استفاده کرده است. این چاپ در سال 1387 به چاپ ششم رسیده است. 2- چاپ دهلی، این چاپ بدون هیچ مقدّمه و توضیحی در مطبع مجتبائی دهلی مولوی محمّد عبد الاحد در سال 1327 هجری قمری (1909 م.) در دهلی در 108 صفحه به زیور طبع آراسته شده است. 3- چاپ استانبول، سال 1285 هـ .ق المطبعۀ العامرۀ. نسخه ای از این چاپ را جناب آقای عصمت ورچین از كشور تركیه برای نگارنده فرستاد. با سپاس فراوان از ایشان. 4- چاپ وین، 1846 م. (اُفست تهران 1348) 5- چاپ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، در سال 1311 هـ. ش با مقدّمۀ محمّد محیط طباطبایی. در این چاپ حواشی سودمندی در پاورقی آورده شده است. 6- چاپ بهارستان و رسائل جامی، تألیف نورالدّین عبدالرّحمان بن احمد جامی، تصحیح اعلاخان افصح زاد و… ، تهران، میراث مکتوب، چاپ اوّل، 1379. روش تصحیح: پس از بررسی نسخ خطی و چاپی در دسترس بهارستان، نسخۀ شمارۀ 677 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (میکروفیلم 1019)، به خطّ نسخ، (تاریخ 927 هـ . ق) را به عنوان نسخۀ اساس قرار دادیم. در واقع این نسخه با نشان اختصاری «آ» در این چاپ، نسخۀ اساس ما قرار گرفته است و نسخ های «ب»، «ج»، «د» و نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نیز با آن مقابله شده و یکایک نسخه های خطّی و چاپی را با نسخۀ اساس سنجیدیم. از آنجایی که ذکر تمامی موارد اختلاف در نسخه ها لازم به نظر نمی رسید از ذکر بعضی از آنها چشم پوشی کردیم. در پاورقی هر صفحه علاوه بر ذکر بعضی از اختلاف ضبط ها تعلیقات و حواشی نسبتاً مبسوطی ارائه شده است. از آنجایی که مخاطبین کتاب عموم مردم هستند ناچار شدیم معنی لغات و عبارات دیریاب را معنی کنیم. در پایان متن، فهرست هایی را برای راهنمایی و سهولت مراجعه به کتاب افزوده شده است.
نورالدین عبدالرحمن جامی، بهارستان، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر هادی اکبرزاده، مشهد، انتشارات آستان قدس (به نشر)،شمارگان:1000 نسخه، 1394.