میراث مکتوب – رسالۀ دکتری «وزیر مغربی و روش شناسی المصابیح فی تفسیر القرآن» تدوین مرتضی کریمی نیا روز چهارشنبه، ۱۶ دی در دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران دفاع می شود.
این رساله به راهنمایی دكتر منصور پهلوان و دکتر مجید معارف تدوین شده است. استادان مشاور رساله نیز دكتر محمدعلی مهدوی‌راد و دکتر عبدالهادی فقهی‌زاده هستند.
دکتر محمدکاظم شاکر از دانشگاه قم و دکتر احمد پاکتچی از دانشگاه امام صادق(ع) داوران این رساله دکتری هستند.
چكیدۀ رساله به این شرح است: «تفسیر شیعه تا پایان قرن چهارم هجری عمدتاً بر نقل روایات ائمه علیهم السلام استوار است. در میانه‌ی قرن پنجم شیخ طوسی با نگارش تفسیر «التبیان» یکباره رویکردی کاملاً متفاوت در تفسیرنگاری شیعه ارائه می‌دهد که در آن علاوه بر روایات معدود شیعی، انبوهی از روایات صحابه و تابعین همراه با اقوال لغویان، نحویان، ادیبان و مفسران اهل سنت، مباحث کلامی معتزله، نقل اختلاف قرائات رسمی و غیررسمی نقل و ارزیابی می‌شود. محققان در تاریخ تفسیر شیعه تاکنون بر این رای بوده‌اند که شیخ طوسی (م 460 ق)، مبتکر اصلی این رویکرد نوین تفسیری در شیعه بوده که آن را می‌توان تفسیرنگاری اجتهادی یا جامع‌نگر نام نهاد ــ در مقابل رویکرد پیشین که تفسیر روایی یا مأثور بود. رساله‌ی حاضر درصدد نشان دادن سهم یکی از عالمان و ادیبان گمنام شیعه در پایه‌گذاری این پارادایم جدید در تفسیرنگاری شیعه (نیم قرن پیش از شیخ طوسی) است. متن تفسیر وی موسوم به المصابیح فی تفسیر القرآن ظاهراً تنها در اختیار شیخ طوسی بوده و عالمان بعدی همواره آرای وی را از التبیان شیخ طوسی نقل کرده‌اند. این تفسیر نخست بر اساس سه نسخه‌ی خطی باقی‌مانده در دابلین، فاس، و ریاض تصحیح شده و سپس عناصر مختلف منبع‌شناختی و روش‌شناختی آن مورد تحلیل قرار گرفته است. كشف نسخه‌های تفسیر المصابیح و تحلیل اجزا، عناصر، منابع، و روش‌های وزیر مغربی در این كتاب، نشان می‌دهد سهمی كه تاكنون همگان برای شیخ طوسی و تفسیر التبیان وی در تغییر رویكرد تفسیری شیعه از روایی به اجتهادی و جامع قائل بوده‌اند، تا حد زیادی باید به وزیر مغربی نیز داده شود؛ به این معنا كه آغازگر این رویكرد جامع در تفسیرنگاری شیعه، وزیر مغربی بوده و شیخ طوسی كمال دهنده‌ی آن به‌شمار می‌آید.
ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی (370ـ418 ق) دانشمند ذوفنون شیعه در اواخر قرن چهارم هجری است كه علاوه بر تصدی مناصب مختلف در حكومت‌های فاطمیان، آل‌بویه، بنی‌عقیل، و مروانیان، آثار علمی متعددی در زمینه‌های مختلف از جمله شعر و ادب، انساب، تاریخ و تراجم، و تفسیر قرآن به‌جا گذارده است. حوادث زندگی كوتاه و پرتلاطم او اثر مهمی در شكل‌گیری شخصیت علمی و ادبی وی داشته است. وی به سبب شغل وزارتی پدر و اجدادش، و نیز تعلق خاطر خودش به امر سیاست و ادب، در مناطق مختلف جغرافیایی جهان اسلام به‌سر برده، آموزش دیده، به فعالیت علمی و سیاسی پرداخته، به مراوده‌ی با بزرگانی از اهل علم و ادب و سیاست پرداخته، و 18 سال پایانی عمر وی، در كشاكش همكاری یا قطع ارتباط سیاسی با حكومت‌های مختلف حجاز، شام، عراق و جزیرَة گذشته است.
وزیر مغربی نخستین مفسر شیعه است كه در عین تاكید و دفاع از آموزه‌های فقهی و كلامی شیعه در تفسیر خود، از دیگر عناصر غیرشیعی در عصر خود نیز بهره می‌برد. مهم‌ترین این موارد عبارتند از: توجه فراوان و اساسی به لغت، صرف، اشتقاق، نحو، استشهاد به شعر جاهلی، همراه با پذیرش قول لغوی؛ رجوع به ادبیات تفسیری اهل سنت، از جمله تفسیر طبری برای نقل روایات و آرای تفسیری صحابه و تابعین؛ كاهش میزان نقل از روایات ائمه علیهم السلام و عدم اشاره به منابع و روات شیعه؛ توجه به مباحث كلامی روز به ویژه از طریق نقل آرای تفسیری كلامی و ادبی معتزله برای نخستین بار؛ توجه فراوان به ادبیات و روایات سیره و مغازی برای فهم حوادث صدر اسلام در قرآن؛ مراجعه‌ی مستقیم به اهل كتاب و كتب متداول میان ایشان از جمله متن عهد قدیم و عهد جدید برای نقل مواضع مشابه یا مخالف با آیات قرآن همراه با نقد عهدین و گاه پذیرش آن. این ابزارها و منابع تفسیری تقریباً همگی ــ به‌جز مورد آخر ــ در مكتب تفسیری شیخ طوسی مورد قبول قرار گرفته و از آن‌ها در تفسیر التبیان و سایر تفاسیر بعدی در پارادایم جدید چون منتخب التبیان (ابن‌ادریس)، مجمع البیان (طبرِسی)، روض الجنان (ابوالفتوح رازی)، متشابه القرآن و مختلفه (ابن‌شهرآشوب)، فقه القرآن (راوندی)، نهج البیان (شیبانی)، و كنز العرفان (فاضل مقداد) مكرراً استفاده شده است«.
این جلسه روز چهارشنبه 16 دی ماه سال جاری از ساعت 14 الی 16 در دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران، سالن شهید مفتح برگزار می شود.