میراث مکتوب – این کتاب پژوهشی در مثنوی تحفة العراقین، اثر یکی از مهم‌ترین شاعران پارسی‌زبان قرن دوازدهم خاقانی شروانی است.
خاقانی اگرچه شاعر درباری بود، در عصری شاعر دربار بود که این حرفه دیگر برای کسی که قریحۀ ادبی داشت، انتخابی بدیهی محسوب نمی‌شد. وی تقریبا معاصر عطار بود که در زندگی‌اش هرگز به خدمت دربار درنیامد و هیچ حاکمی را مدح نکرد. شکایت از خدمت درباری در سراسر آثار خاقانی مضمونی ثابت است. شکایت‌های وی از این حرفه، ماهیتی اخلاقی دارد و حاکی از تصوف به معنی ترک دنیاست که به زندگی این‌جهانی ترجیح دارد؛ با این حال بیشتر اشعار خاقانی مربوط به زمان پیش از ترک دربار است و نشان از ابهام جایگاهی دارد که از آن دوری می‌گزیند. او دیوانی با بیش از 18000 بیت دربردارندۀ همۀ قالب‌های شعری رایج آن دوران ـ قصیده، ترکیب‌بند، قطعه، غزل و رباعی ـ و یک مثنوی با حدود 3000 بیت با عنوان تحفة العراقین و شضت نامه از خود برجای گذاشته است.
ساختار تحفة العراقین با مقدمه‌ای به نثر آغاز می‌شود که کتاب در این مقدمه به ممدوح نهایی شاعر، یعنی جمال الدین موصلی تقدیم می‌شود. این اثر به سه بخش تقسیم می‌شود. در بخش نخست که شامل مقاله‌های اول و دوم است خاقانی گزارشی تمثیلی از گرفتاری خود به خورشید می‌دهد. پس از مدح و ذم آفتاب و مدح حضرت محمد (ص) سفر کوتاهش به قهستان و گفتگویش با فردی ناشناس موسوم به خواجۀ بزرگ در آنجا را شرح می‌دهد.
در بخش دوم که شامل مقالۀ سوم تا آغاز مقالۀ هفتم است، خاقانی می‌گوید قادر به ترک شروان نیست و از خورشید می‌خواهد به جای او به عراق، اماکن متبرکه و موصل سفر کند و مدایح مناسب را در جاهای لازم ایراد کند. این بخش توصیف مسیری که خورشید باید بپیماید و اشخاصی که خواهد دید را دربرمی‌گیرد. سرانجام خورشید پس از عبور از همدان، کوفه، مکه و مدینه به موصل خواهد رسید و در آنجا به گفتۀ شاعر باید شرح سفر را به جمال الدین موصلی باز گوید و او را بستاید، بنابراین خورشید مخاطب دو بخش نخست است.
در بخش سوم ناگهان مخاطب به ممدوح اصلی متن تغییر می‌یابد، یعنی جمال الدین موصلی وزیر آل زنگی. در این بخش از متن باید فرض کرد که مدح سایر بزرگان و شرح حال خود خاقانی خطاب به همین ممدوک ایراد می‌شود. فقط در 113 بیت نخست و در خاتمه است که جمال الدین به صراحت مخاطب قرار می‌گیرد؛ در بقیه متن به عنوان مخاطب اشاره‌ای به او نمی‌شود.
خاتمۀ کتاب شامل صحنه‌ای است که تحفه در آن به جمال الدین موصلی تقدیم می‌شود و خورشید مجددا حضور می‌یابد.
در این کتاب سه پژوهش دربارۀ طویل‌ترین اثر خاقانی، یعنی تحفة العراقین وجود دارد که تقریباً در ایام نخستین سفر حج شاعر نوشته شده و احتمالاً با آن ارتباط داشته است. در پژوهش نخست کوشش نویسنده بر این بوده که این اثر را در حوزۀ سایر آثار ادبی معاصر جای دهد. تحفه در تاریخ‌های ادبی همیشه یک مثنوی نامعمول قلمداد شده است؛ اما در مقایسۀ آن با مجموعه متون عمدتاً در قالب قصیده، می‌بینیم تحفه هرچند از بسیاری جهات اثری سخت بدیع است و رابطۀ بسیار آشکاری با بعضی اشعار قدیم‌تر دارد.
فصل دوم کتاب زندگی‌نامۀ مختصر جمال الدین موصلی وزیر است که نشان می‌دهد این شخص بسی بیش از مدح و ستایش اغراق‌آمیز خاقانی استحقاق داشته است.شخصیت او آنگونه که از منابع تاریخی برمی‌آید، سبب می‌شود استفادۀ خاقانی از نماد خورشید به عنوان نمایندۀ او جنبۀ دیگری پیدا کند.
پژوهش سوم از زاویۀ دیگری به متن تحفه می‌نگرد. آخرین مقالۀ تحفه با بقیه متن تفاوت دارد: در آنجا ناگهان خطاب از خورشید به جمال الدین موصلی تغییر می‌یابد. خود خطاب به جمال الدین را نیز مدیحه‌ای تقریباً هفتصد بیتی خطاب به سایر اشخاص قطع می‌کند. در این قسمت سؤالاتی بدین قرار طرح می‌شود: نقش این مدیحه‌ها چیست؟ آیا قسمتی از طرح اصلی‌اند یا بعدا بر متن افزوده شده‌اند؟ پس از بررسی دقیق ماهیت اشخاص موردنظر و نیز سنت‌های مختلف استنساخ، پاسخ احتمالی به این پرسش‌ها داده می‌شود.
فصل چهارم با ابیاتی از تحفه آغاز می‌شود، ولی از این محدوده فراتر می‌رود. توصیفی که در این متن از مکه می‌شود از جمله شامل مدح مفصل کعبه است و ضمن آن کعبه به زنی تشبیه می‌شود.
فصل پنجم به کاربرد صور خیال طبی در اشعار خاقانی و شاعران بعدی می‌پردازد. صور خیال طبی فقط محدود به توصیف فصول بود. این در تحفه که درمان طبی خاقانی در آن درمان جسمانی واقعی انگاشته می‌شود، نقش مهمی دارد.
فصل ششم نیز ریشه در اکتشاف کاربردهای مختلف صور خیال طبی دارد. شکایت ساز موسیقی از قرن هفتم به بعد در شعر صوفیانه است؛ اما انگیزه‌های شکایت دگرگونی می‌پذیرد؛ شعرای متصوف به جداافتادگی ساز پس از ساخته‌شدنش توجه دارند، مثلا سازی که از چوب ساخته می‌شود، در واقع از درخت «جدا» می‌افتد. همین جدای یادآور «فراق» از خدای صوفیان است که دلیل اصلی شکایت می‌شود، البته می‌دانیم که مشهورترین نمونۀ آن شکایت نی در پیش‌درآمد مثنوی معنوی مولوی است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
مقدمه
فصل اول: خورشید در تحفة العراقین
فصل دوم: جمال الدین موصلی
فصل سوم: ممدوحان مقالۀ هفتم در تحفة العراقین
فصل چهارم: زن‌نمایی کعبه
فصل پنجم: صور خیال طبی در توصیف فصول
فصل ششم: شکایت سازمان‌های موسیقی، تکامل یک موسیقی
فرمینا، آنالیویا، بیلرت، آلکساندرا، شفای غمگنان: پژوهش در تحفة العراقین حکیم خاقانی شاعر ایرانی قرن ششم هجری، ترجمه: کاظم فیروزمند، تهران، نسل آفتاب، 288 صفحه، قطع: رقعی، بها: 200000 ریال، 1394.
منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات