مصباح الارواح (به انضمام یک رساله عرفانی دیگر)

میراث مکتوب – این کتاب، تصحیح دو رساله به نام‌های مصباح الارواح و رساله سؤال و جواب است.

رساله اول یعنی مصباح الارواح اثری عرفانی است در 25 باب که مؤلفش در ابتدای خود نسخه، «عامی شروی یزدی» معرفی شده. سال تألیف اثر نیز بین سال‌های 819 ـ 822 است. از این اثر ده نسخه شناسایی شده است که برای تصحیحش از چهار نسخه استفاده شده و در برخی موارد از نسخه پنجم (جنگ کتابخانه ملی) بهره گرفته شده است.

رساله دوم کوتاه و مختصر است و نامی در خود نسخه برایش ذکر نشده، نام «رساله سؤال و جواب» را از آن روی که در ابتدای رساله سؤالی پرسیده شده و ادامه متن، پاسخ به این پرسش است، بر آن نهاده شده است. نام مؤلف، سال تألیف، ‌نام کاتب و سال کتابت، هیچ‌یک در این رساله نیامده‌اند، اما از آنجا که در ادامه مجموعه 10132 قدیمی‌ترین نسخه مصباح الارواح آمده و از شباهت‌های محتوایی و لفظی آن با مصباح الارواح، محتمل است که نویسنده‌شان یکی باشد. از یکسانی خط دو اثر نیز روشن است که نام کاتب و سال کتابت یکسان است. از این رساله تنها همین نسخه به دست آمد؛ از این رو تصحیح آن نیز بر اساس همین تک نسخه صورت گرفته است.

افزون بر تصحیح دو اثر، سعی شده تا تحقیقی دربارۀ آثار، نویسنده و زمانه مؤلف صورت گیرد، اما از آنجا که در مورد عامی شروی، شرح حال قابل توجهی در تذکره‌ها نیامده و باید وی را از نویسندگان گمنام قرن نهم به شمار آورد، آثار این نویسنده به دقت بررسی و تلاش شده تا از متن رساله‌ها، اطلاعاتی کسب شود. از متن این آثار برمی‌آید که نویسنده یک شیعی حروفی است و برخی از عقاید این فرقه که بیشتر رنگ شیعی‌شان غالب است، به ویژه در متن مصباح الارواح دیده می‌شود؛ البته صبغه شیعی متن چنان است که گاه اثر را به یک متن علوی نزدیک می‌کند. از سوی دیگر، در مورد فرقه حروفیه، اطلاعات کم و ناقصی در دست است و اغلب به دلیل دشمنی تیموریان با آنان و جهت‌گیری متون تاریخی مشهور این دوره ضد حروفیان برای جانب‌داری پادشاه تیموری، شیعی بودن آنان در نظر گرفته نمی‌شود و عقاید باطل و خرافیشان، با غلوی بسیار مطرح شده، رنگ الحاد و بی‌دینی به خود می‌گیرد. به این دلایل، در این کتاب اطلاعاتی در مورد حروفیه و رهبرشان فضل الله استرآبادی (مشهور به نعیمی)، دلایل دشمنی سیاسی تیموریان با آنان (که همان سوء قصد احمد لر به جان شاهرخ خان است) و نام و بررسی سخنان تذکره‌هایی که از حروفیان و رهبرشان نامی برده و تذکره‌هایی که در این مورده سکوت کرده‌اند، آمده است.

در پایان کتاب نیز تعلیقات و توضیحاتی بر متن مصباح الاوراح افزوده شده است.

با همه کندوکاوی که در تذکره‌های این دوره و پس از آن و متون حوفیه و نقطویه صورت گرفت، در قرن نهم و پس از آن هیچ نشانی از مؤلف این کتاب یافت نشد. در صحفه آغازین همه نسخه‌های شناخته شده مصباح‌الارواح آمده است: «چون این فقیر حقیر اقل الفقراء، عامی شروی [ثروی / یزدی] مأمور بود …». پس به روایت خود اثر، باید نام نویسنده را عامی شروی [ثروی / یزدی] دانست. از نامش همین اندازه پیداست که از یزد برخاسته و بعدها به منطقه شروان یا شیروان رفته است (یا بالعکس؛ البته اگر این عناوین استعاری نباشند) و در دهه‌های ابتدایی قرن نهم هجری، در سالیان میانی یا پختگی عمر خویش، مدتی را نیز در بغداد به سر برده است.

مصباح الارواح در 25 باب با موضوعات زیر تألیف شده است: باب اول در چگونگی حقیقت حیات در وجود انسانی و سبب بقای آن؛ باب دوم در بیان چگونگی صفات و ذات و ظهور تجلیات ذاتی، صفاتی، افعالی و آثاری در وجود اولیا،  انبیا و سایر مخلوقات؛ باب سوم در بیان سیر و نزول حقیقت انسانی از وحدت عالم به کثرت وجود؛ باب چهارم، پنجم و ششم در بیان صفات و خواص مراتب خلق الله؛ باب هفتم در بیان چگونگی حقیقت وجود و عروج آن بر علویات؛ باب هشتم، یازدهم، دوازدهم و چهاردهم در بیان حقایق مربوط به روح و ارواح؛ باب نهم در بیان چگونگی عوالم خمسۀ کلیه و تفاوت هریک؛ باب دهم در بیان چگونگی ظهور و مراتب کلی در وجود انسان و کیفیت ظهور و خفای آن؛ باب سیزدهم در بیان اثر خاصیت امر عبودیت و نتایج صفت‌های نبوت و ولایت؛ باب پانزدهم ذکر کرامتی که در آن خداوند، نویسنده را مخاطب خود قرار داده و با او سخن گفته است؛ باب شانزدهم فواید زیارت انبیا و اولیا و دیگر نیکان؛ باب هفدهم در بیان تأثیر افعال خدا در عالم و عالمیان به نسبت هر کس و امکان دفع ضرر و جذب نفع تقدیر هر فرد؛ باب هجدهم در بیان حقیقت وجود پیامبر و احاطۀ خداوند بر همۀ موجودات؛ باب نوزدهم، بیستم و بیست و یکم در بیان امانت الهی؛ در باب بیست و یکم دو دایره آمده است: یکی دایرۀ وجود و دیگری دایرۀ افلاک و خواص آن؛ باب بیست و دوم در بیان حروف الهی، حروف تجی و چگونگی و خاصیت هر یک؛ باب بیست و سوم در بیان حقیقت تقدیر الهی؛ باب بیست و چهارم در بیان شرایط جدایی حق و باطل و باب بیست و نجم در بیان چگونگی وجود.

از متن رسالۀ سؤال و جواب، شیعه‌بودن عامی بیشتر آشکار می‌شود. این مسئله از اعتقادش به ولایت حضرت علی (ع) و سخنانی که دربارۀ ولایت و والی آخرالزمان می‌گوید، روشن است و البته پیداست که وی عالمی بوده و دیگران تفسیر آیات مشکل را از او می‌پرسیده‌اند.

این رساله در پاسخ سؤال و درخواست توضیح این کلام الهی نوشته شده است: قال الله تبارک و تعالی: «قل فلله الحجه البالغه فلو شاء لهدیکم اجمعین». عامی معتقد است توضیح و تفسیر این کلام الهی، با وجود تلاش مفسران برای پیروان پیامبر و اهل بیت روشن نشده است؛ از این‌رو به قول خود آنچه در توانش بوده و در خاطرش داشته، در توضیح این عبارت نوشته و به این ترتیب رساله کوتاه «سؤال و جواب» شکل گرفته است. او ابتدا مقدمه‌ای در توضیح و توصیف صفات خداوند و مظاهر این صفات در آسمان و زمین می‌آورد و مظهر کال این صفا را وجود پیامبر و حضرت علی (ع) می‌خواند. عامی در این میان بحثی پیرامون ولایت کاملان هر زمان و لزوم پیروی از آنان می‌نویسد؛ همچنین در توضیح صفات انسانی مطالبی را می‌آورد. پس از این مقدمه به توضیح و پاسخ سؤال می‌پردازد.

از مصباح الارواح، نُه نسخه در ایران و یک نسخه در یوگسلاوی، شناسایی شده که بیشتر آنها، از مادر نسخه‌ای جداگانه هستند؛ از این‌رو با یکدیگر اختلاف‌های فراوان دارند. این نسخ عبارتند از:

نسخه «م»: مجموعه 10132، متعلق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی و شامل دو رساله است. تاریخ کتابت نسخه 906 [916] هجری قمری و کاتب آن محمود عجمی است.

نسخه «س»: این نسخه با نام مصابیح الارواح و به شماره 1088، در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه سپهسالار معرفی شده است. این نسخه به خط نستعلیق نوروزعلی مشهدی در سال 1077 کتابت شده است.

نسخه «ل»: این نسخه به شماره 2884 متعلق به کتابخانه ملی است که به سبب افتادگی صفحه پایانی نسخه، نام کاتب و سال کتابت آن را نمی‌دانیم. این نسخه دارای 118 برگ و هر صفحه 16 سطر دارد.

نسخه «ج»: این نسخه به شماره 17698 متعلق به کتابخانه مجلس بوده است که 137 برگ دارد و سال کتابت‌ آن 1044 و نام کاتب آن درج نشده است.

نسخه کتابخانه ملی: این نسخه جنگی است که چند اثر عرفانی را در خود جای داده است. یکی از این آثار، مصابح الارواح عامی است که در برگ‌های 65 تا 81 آن آمده است. نسخه جنگ به شماره 2840 ف و دارای 101 برگ است که 11 برگ آن مربوط به مصباح الارواح است.

نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی: این نسخه به شماره 10157 متعلق به کتابخانه مجلس است. سال کتابت نسخه 1084 هجری قمری، مکان کتابت کشمیر و کاتب آن درویش رضا است.

نسخه مدرسه چهل ستون: این نسخه به شماره 307 متعلق به کتابخانه مدرسه چهل ستون (مسجد جامع تهران) است. نسخه شماره 307 در اصل مجموعه‌ای است که مصباح الارواح قسمت دوم آن است.

نسخه کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی: آغاز و انجام نسخه افتاده و سال کتابت و نام کاتب آن درج نشده است. نسخه دارای 123 برگ و به خط نستعلیق است.

نسخه کتابخانه نوربخش: این نسخه 11 برگی متعلق به کتابخانه نوربخش است که سال کتابت آن 1253 و کاتب آن اسماعیل بن هلال است.

 

میکروفیلم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران: این میکروفیلم مجموعه‌ای به شماره ف 2016 و شامل آغاز و انجام چند نسخه از کتابخانه‌های یوگسلاوی است که مصباح الارواح اثر بیست و هفتم این مجموعه است. سال کتابت نسخه 1007 است.

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

سخن ناشر

پیش‌گفتار

معرفی مصباح الارواح

بررسی محتوا و مضمون عرفانی مصباح الارواح

اشارات حروفیانه مصباح الارواح

معرفی رساله سؤال و جواب

نام و نشان مؤلف

سال تألیف اثر

زمانه مؤلف

مختصری در شرح حال مؤسس فرقه حروفیه

معرفی و دسته‌بندی نخستین منابع درباره فضل و حروفیه

واقعه سوء قصد احمد لر به جان شاهرخ تیموری

معرفی نسخه‌های مصباح الارواح

معرفی مصباح الارواح‌های دیگر

سبک‌شناسی مصباح الارواح

ویژگی‌های زبانی و لغوی مصباح الارواح

شیوه رسم الخط مجموعه

شیوه تصحیح مصباح الارواح

متن رساله مصباح الارواح

رساله سؤال و جواب

تعلیقات

عامی شروی، مصباح الارواح (به انضمام یک رساله عرفانی دیگر)، تصحیح: مرضیه راغبیان، قم، ادیان، 503 صفحه، شمارگان: 1000 نسخه، بها: 200000 ریال، 1393.

منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات