میراث مکتوب – نام استاد احمد منزوی با تاریخ فهرست نگاری نسخ خطی عجین شده و خدمات ایشان در این حوزه و ایران شناسی ستودنی است .
عمده فعالیت های چاپ شده ی ایشان در فهرست نگاری در دهه ی چهل و پنجاه شمسی، فهرست نسخه های فارسی در شش جلد ، همکاری در تألیف فهرست های نسخ خطی کتابخانه ی ملک، مجلس شورا ، کتابخانه حسین مفتاح و انتشار برخی از مجلدات الذریعه بوده است .البته در کارنامه علمی ایشان سابقه فعالیت ها و فهارس چاپ نشده ای هم وجود دارد در سال1355 شمسی ایشان فهرست نسخ چاپ سنگی موجود در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران را آماده کرده بود که در مراحل پایانی کاربا تغییراوضاع، انتشار این فهرست بی سرانجام ماند. در اواخر سال 1356 شمسی ایشان سفر خود را به پاکستان و هند آغاز و دور تازه ای از فهرست نویسی را بر اساس نسخ خطی و چاپ سنگی شبه قاره آغاز کردند . فعالیت های ایشان در پاکستان در محیطی نامناسب ولی با جدیت فراوان دنبال می شد، به تعبیر ایشان از نوروز و عاشورا تا جمعه و یکشنبه بدون تعطیل کردن کار مشغول به تهیه ی فهرست ها بوده اند .ایشان بیش از پانزده سال در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در پاکستان و در هند مشغول به فعالیت بودند که حاصل خدمات و زحمات آن دوران، فهرست مشترک نسخ فارسی پاکستان در چهارده جلد ، فهرست کتابخانه ی گنج بخش در پنج جلد ،فهرست نسخ خطی کتابخانه ی عمومی و آرشیو پتیالا در پنجاب و فیش هایی است که بعدا در تهیه فهرستواره ی نسخ مورد استفاده قرار گرفتند،ایشان این تالیفات بزرگ را که نگارش هرکدام بدون وجود کامپیوتر، خود نیازمند همکاری یک گروه است را به تنهایی و نستوه وار فراهم آورند، به تعبیر مرحوم استاد افشار، احمد منزوی در حوزه فهرست نگاری نسخ خطی “ابن ندیم کنونیِ ما“ و در حوزه ی ایرانشناسی «همتراز با کارل استوری انگلیسی» است.
با وجود زحمات فراوان ایشان درپاکستان در سالیان گذشته در مراسمی که به مناسبت سی امین سال تاسیس “مرکز تحقیقات فارسی در ایران “در اسلام آباد برگزار شده بود از ایشان دعوتی نشده بود و ایشان را آزرده خاطر کرده بود .
در سال 1369 شمسی بواسطه سختی های فراوان و عوارض جسمی حاصله، ایشان به تهران بازگشتند ، خوشبختانه ریاست محترم و فهیم دایره المعارف بزرگ اسلامی جناب آقای کاظم موسوی بروجردی وجود ایشان را مغتنم دانستند و از سال 1369 مقدمات شروع کار ایشان فراهم آمد، فیش هایی که قبلا توسط استاد منزوی در پاکستان جمع آوری شده بود به دایره المعارف بزرگ منتقل و طرح گرد آوری فهرستواره ها آغاز گشت .فهرستواره ی کتاب های فارسی که تاکنون یازده جلد از آنها منتشر شده است و احتمالا شکل نهایی مجموعه در بیست و پنچ مجلد خواهد بود ،راهگشای بسیاری از محققان و علاقه مندانی است که بر روی نسخه های فارسی کار می کنند .هر جلد به موضوعی مشخص اختصاص یافته است و شامل نسخ خطی و چاپ سنگی به زبان فارسی است . به عنوان نمونه جلد چهارم و پنجم این مجموعه به نسخ خطی فارسی مربوط به ریاضی ،نجوم و علوم طبیعی نظیر پزشکی ،داروسازی،گیاه شناسی ،جانورشناسی و کیمیا اخصاص یافته است .منابع این فهرستواره ها ،فهارس نسخ خطی فارسی و چاپ سنگی در کتابخانه های داخل و خارج کشور(مستخرج از پانصد عنوان فهرست) وفیش های تهیه شده توسط استاد منزوی در سالیانی که در پاکستان وهند بوده اند هستند ،بدیهی است برای محققانی که می خواهند از وجود نسخه ای خطی یا چاپ سنگی به زبان فارسی در کتابخانه های داخل و خارج کشور آگاه شوند بسیار کارگشا می باشند .یکی از نقاط قوت این فهرستواره ها آگاهی از نسخ فارسی و چاپ سنگی موجود در شبه قاره است که استاد منزوی به واسطه شانزده سالی که در پاکستان بودند و هند این اطلاعات را جمع آوری و در اختیار محققان قرار داده اند .این فهرستواره ها بدون استفاده از اطلاعات کامپیوتر و اغلب براساس فیش برداری و به طور دستی فراهم آماده اند و براساس تخمینی درتهیه ی این فهرستواره ها از هشتصد هزار فیش استفاده شده است . فهرستواره ها در انتها داری دو نمایه ی نام کتاب و نام پدید آورندگان هستند و استفاده از این فهرست ها را بسیار آسان ساخته است .فعالیت های استاد منزوی در دایره المعارف بزرگ محدود به فهرستواره ها نبوده است و فهرست نسخه های خطی و عکسی دایره المعارف بزرگ را نیز بایستی به این مجموعه ی عظیم اضافه نمود.اراده فولادین و پشتکار استاد منزوی برای تهیه ی چنین آرشیو عظیمی واقعا اعجاب برانگیز است . و البته“ از پدر، پسر چنین باید“.
استاد منزوی رحمه الله علیه فردی بسیار آرام ،مهربان و متواضع بودند .در روزگارانی که بنده ایشان را ملاقات کردم هرروز به تعبیر مرحوم استاد افشار “جاحظ وار“ به بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی می آمدند و در محل کار خود که آرام و دارای مراجعه کنندگان اندک بود فارغ از هرگونه هیاهو با همکاری دستیار خود تا هنگام عصر مشغول به تهیه و تنطیم فهرست ها می شدند .
ذکرخاطره ای از استاد احمد منزوی و زمینه ی آشنایی با دوست و فاضل گرامی جناب دکتر ابراهیم ذاکر ،درسال 1384شمسی بر روی نسخه ای در پزشکی و داروسازی کهن کار می کردم، ترجمه ای از نسخه ی مورد نظرم را در فهرستواره ی جلد پنجم پیدا کردم که به فهرست جرنل در کتابخانه خدابخش هند ارجاع داده شده بود ،برای بدست آوردن توضیحات بیشتر و دسترسی به فهرست جرنل ،به دیدار استاد احمد منزوی به دایره المعارف بزرگ رفتم ،ایشان با نهایت مهربانی و توجه بسیار به سوالات من پاسخ دادند و راه دستیابی به فهرست را در آرشیو دایره المعارف بزرگ توضیح دادند، در میان صحبت ها ایشان به بنده گفتند، خواهر زاده من جوانی است دندان پزشک و به این موضوعات هم علاقه مند است اگر با ایشان آشنا بشوید بسیار خوب است.من هم بسیار علاقمند به آشنایی با این دندان پزشک جوان بودم ،خوشبختانه مدتی بعد فرهنگستان علوم پزشکی با همکاری مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه شهید پزشکی طرح ترجمه ی الحاوی رازی را به زبان فارسی را در دست گرفتند و به دنبال مترجمانی برای ترجمه این مجموعه ی سترگ از زبان عربی به فارسی بودند ،بنده که سابقه ی فضل و دانش دکتر ابراهیم ذاکر را از دوستانم در موزه ی تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران شنیده بودم ،پیشنهاد درخواست از دکتر ذاکر برای همکاری در این مجموعه را مطرح ساختم ،زمانی که دکتر ذاکر را برای اولین بار در دفتر ریاست دانشکده ی داروسازی دانشگاه شهید بهشتی ملاقات کردم، تصویری که از دندان پزشک جوانی که استاد منزوی مرا به آشنایی با ایشان توصیه کرده بودند و در ذهن خود از قبل داشتم را هرگز از یاد نخواهم برد .ایشان هم مانند پدربزرگ و دو دایی خویش صاحب فضل ودارای اراده و پشتکار ستودنی است ، گویا فضل و دانش در خانواده ی ایشان ارثی است .
محمد صدر
21 آذر 1394