میراث مکتوب – واژۀ پهلوان در اصل یعنی «مرد پارتی» و پارت‌ها یک گروه از آریایی‌های باستان بوده‌اند.
از دوران‌های بسیار باستانی تا به امروز واژۀ پهلوان در فرهنگ ایرانی حضور داشته است. پهلوانان را هم در افسانه‌ها و شعر و ادبیات فارسی می‌توان سراغ گرفت و هم تأثیر و اهمیت آنان را در تاریخ ایران می‌توان ملاحظه کرد. این کتاب دربردارندۀ مجموعه مقاله‌هایی است که هم دربارۀ پهلوانان افسانه‌ای بحث می‌کند و هم پهلوانان واقعی تاریخ ایران را از پوریای ولی تا غلامرضا تختی می‌شناساند. چون پهلوانان اهل ورزش بوده‌اند، برخی از مقاله‌ها هم به ورزش‌هایی نظیر کشتی گرفتن و تیراندازی می‌پردازد. مجموعۀ ده مقاله‌ای که در این کتاب آورده شده، برای نخستین بار است که منتشر می‌شود و همگی در خصوص پهلوان و پهلوانان است.
مقالۀ نخستین این مجموعه «پهلون شیرازی» به پهلوانی و عشق پهلوان بودن و سرانجام سرگذشت پهلوان حسین آقای میرزا علی‌محمد شیرازی پرداخته است. مقالۀ دوم رساله‌ای است خطی به شمارۀ 488 در کتابخانۀ مجلس سنای سابق که در فضیل تیراندازی و تعلیم و آداب کمانداری است.
در مقالۀ «رستم در دیوارنگاره‌های پنجکنت» نویسنده به داستان‌های رستم پهلوان افسانه‌ای ایران در دیوارنگاره‌های سغدی پرداخته است. نویسنده در این گفتار ضمن آوردن تصاویری از این دیوارنگاره‌ها می‌نویسد: «داستان از نبرد با دشمنی آغاز می‌شود و سپس به نبرد پهلوان با حیوانی مار یا اژدهاگونه می‌پردازد. آنگاه نبرد رستم با هیولایی که دارای سُم بُزمانند است، مشاهده می‌شود و در پایان رستم را در بزم پیروزی با همان نشانۀ پهلوانی می‌بینیم». در ادامه می‌نویسد: «همانند ادبیات پهلوانی، دیوارنگاره‌های سغدی به دست هنرمندانی حرفه‌ای شکوفا شد که در خدمت علایق و خواسته‌های جامعه‌ای اشرافی و جنگجو بودند. بی‌تردید پشتیبانی بازرگانان سغد و رفاه مادی آنان ضامن اصلی بقا و شکوفایی سنت نقاشی دیواری سغدی بود».
دکتر ویلم فلور در مقالۀ «پیشینۀ کوتاهی از کُشتی در ایران» به پیشینۀ این ورزش پهلوانی در ایران پرداخته است.
فرزاد مروجی در مقالۀ «پوریای ولی؛ در خدمت و خیانت تذکره‌نویسان» سعی کرده به دو هدف بپردازد: نخست اول بحثی رجالی در باب پهلوانی معروف ایرانی، پوریای ولی و دوم پیشنهادکردن یک روش بینامتنی برای مطالعات ایران‌شناسانه.
مقالۀ «روایتی از داستان پهلوان ایرانی» کلیاتی را در باب داستان‌های پهلوانی می‌گوید.
نویسنده در مقالۀ «سیمای پهلوانان کشتی‌گیر در سیاحت‌نامۀ اولیا چلبی» به معنای واژۀ پهلوانی، پهلوانی و پهلوانان در تاریخ، ورزش کشتی در امپراتورس عثمانی و سیاحت‌نامۀ اولیا چلبی و پهلوانان پرداخته است. در ادامه نیز به پهلوانان کشتی‌گیر در سیاحت‌نامه و پهلوانانی که اولیا چلبی شخصاً با آنها برخورد داشته است نیز معرفی شده‌اند.
نویسنده دربارۀ کتاب سیاحت‌نامه می‌گوید: «همان‌گونه که اولیا چلبی در سیاحت‌نامۀ خود از زوایای مختلف داده‌های ارزشمندی در اختیار محققان قرار می‌دهد، کتاب او از منظر حیات اجتماعی نیز دارای اطلاعات قابل توجهی است. از آن جمله دربارۀ پهلوانی آگاهی‌های پرارزش و ذی‌قیمتی دارد».
داستان شرقی «نازار پهلوان» در میان ارمنیان به نام «کاج نازار» شهرت دارد و تقریبا هر ارمنی (به ویژه در دوران کودکی) این داستان را شنیده یا خوانده است. اگرچه این داستان در دستۀ ادبیات کودک جای گرفته و در کل موضوعی خنده‌دار دارد؛ اما اساساً برای بزرگ‌سالان نوشته شده است، زیرا پر از مفاهیم ریز و لطیفی است که فقط با گذران و تجربۀ زندگی می‌توان به درک و دریافت آن نکات عمیق پی برد و همین مسئله هم دلیل ماندگاری آن در زبان ارمنی است. در مقالۀ «نازارِ پهلوان‌پنبه» به این داستان پرداخته شده است.
فهرست مندرجات این کتاب بدین قرار است:
پیش‌گفتار
برادرم فیروز، پهلوان بود/ زهرا باستی
پَهلُون شیرازی/ اکبر افسری
رساله‌ای در تیراندازی و کمانداری/ مهران افشاری
کوراوغلو، پهلوان عاشیق/ زهرا باستی
از مکتب‌خانۀ نرگس خانم تختی، تا دیداری کوتاه با جهان‌پهلوان/ هاشم رجب‌زاده
رستم در دیوار نگاره‌های پنجکنت/ زهره زرشناس
پیشینۀ کوتاهی از کُشتی در ایران/ ویلم فلور؛ ترجمۀ علی کیانی فلاورجانی
پوریای ولی؛ در خدمت و خیانت تذکره‌نویسان/ فرزاد مروجی
روایتی از داستان پهلوان ایرانی/ کتایون مزداپور
سیمای پهلوانان کشتی‌گیر در سیاحت‌نامۀ اولیا چلبی/ علیرضا مقدم
نازارِ پهلوان پنبه/ آنوشیک ملکی
مزداپور، کتایون، باستی، زهرا، پهلوان‌نامه: مقالاتی دربارۀ پهلوانی، تهران، چشمه، 209 صفحه، شمارگان: 1000 نسخه، قطع: رقعی، 150000 ریال، 1394.
منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات