میراث مکتوب – سالها پیش شادروان محمّدتقی دانش‌پژوه به مناسبت برگزاری کنگرۀ هزارۀ شیخ طوسی رساله‌ای با عنوان شرح العبارات المصطلحة بین المتکلّمین را در ضمن «چهار فرهنگنامۀ کلامی» تصحیح و منتشر کردند. (نگرید: «الذکری الألفیّة للشیخ الطوسی»، ج ۲، دانشگاه فردوسی، مشهد، ۱۳۵۰ شمسی، صص ۲۳۶ ـ ۲۴۰).
استاد دانش‌پژوه در مقدّمه‌ای که در معرّفی این چهار فرهنگنامۀ کلامی نگاشته‌اند (ص ۱۴۸)، احتمال دادند که رسالۀ مختصر شرح العبارات المصطلحة بین المتکلّمین تألیف شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) باشد. ایشان در تأیید این احتمال، به گفتۀ علّامه شیخ آقا بزرگ طهرانی در الذریعة استناد کرده‌اند که رساله‌ای به نام اصطلاحات المتکلّمین را از جمله آثار شیخ طوسی برشمرده است. عبارت آقا بزرگ چُنین است:
«( ۴۹۵ : إصطلاحات المتكلمين ) لشيخ الطائفة الحقة أبى جعفر محمد بن الحسن بن علي الطوسي المتوفى سنة ۴۶۰ ، وقد شرحه القاضي الشريف محمد سعيد بن محمد مفيد القمي الذي فرغ من بعض تصانيفه سنة ۱۰۹۹ ، توجد النسخة مع الشرح في خزانة كتب السيد راجه محمد مهدي في ضلع فيض آباد كما في فهرسها المخطوط». (الذریعة، ج ۲، ص ۱۲۳).».
در موضعی دیگر، آقا بزرگ، شرحی بر همین رساله از قاضی سعید قمی را مجدّد معرّفی کرده‌اند:
«( ۲۹۸ : شرح اصطلاحات المتكلمين ) للقاضي سعيد القمي يوجد في ( مكتبة راجه محمد مهدي الفيض آبادي ) في الهند الماري نمرة ( ۳ ) .». (الذریعة، ج ۱۳، ص ۹۳)
مرحوم دانش‌پژوه البتّه خاطرنشان کرده‌اند که نمی‌دانند آیا این رسالۀ شرح العبارات المصطلحة بین المتکلّمین همان رسالۀ إصطلاحات المتكلمين است که آقا بزرگ به شیخ طوسی نسبت داده‌اند یا این‌که رساله‌ای غیر از آن است؛ از این رو، ایشان بدرستی روی صفحۀ عنوان اثر، فقط اسم رساله را درج کردند و هیچ از نویسندۀ این اثر نام نبردند. (نگرید: ص ۲۳۶). با این وصف، برخی از محقّقان بدون توجّه به نامُحَقَّق و نامعلوم بودن نویسندۀ این رساله، از آن به عنوان اثری از شیخ طوسی یادکرده و بدان ارجاع داده‌اند. برای نمونه آقای دکتر احد فرامرز قَرامَلِکی در مقاله‌ای با عنوان «چیستی و حقیقت امامت» (چاپ شده در: امامت پژوهی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۱ ش، مشهد، ص ۴۲) تعریف شیخ طوسی از امامت را با استناد به این رساله بیان کرده‌اند. بدنبال ایشان آقای دکتر محمّد حسن قَدردان قَرامَلِکی در کتاب امامت خود، همین تعریف از امامت را با انتساب به شیخ طوسی آورده‌اند (امامت، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، ۱۳۸۸ ش، تهران، ص ۳۲) گو این‌که در فهرست منابع کتابشان، این اثر را در زمرۀ آثار خواجه نصیر الدین طوسی ذکر کرده‌اند (نگرید: همان، ص ۵۰۶)!!! از این عجیب‌تر اشتباه خیرالدین زِرِکلی در کتاب گرانسنگ الأعلام (ج ۶، ص ۸۵) است که ضمن برشماری آثار شیخ طوسی، به غلط برخی از تألیفات خواجه نصیرالدّین طوسی مثل مَصارع المُصارع و الفصول را نیز درج کرده، و در زمرۀ آثار شیخ طوسی یکی هم همین «اصطلاحات المتکلّمین» را نام برده است.
به نظر می‌رسد با توجّه به نِکات زیر، انتساب رسالۀ شرح العبارات المصطلحة بین المتکلّمین به شیخ طوسی از اساس باطل باشد:
اوّلاً، نه در الفهرست شیخ طوسی و نه در هیچ یک از منابع رجالی و کتابشناختی کهن دیگر، از رساله‌ای به نام شرح العبارات المصطلحة بین المتکلّمین یا اصطلاحات المتكلّمين در ضمن فهرست آثار شیخ طوسی نام برده نشده است. رسالۀ معروف شیخ در باب اصطلاح‌نامه نگاری کلامی همان رسالۀ « المقدّمة فی المدخل إلی علم الکلام / المقدّمة فی الکلام» است که منتشر شده و در دسترس است.
ثانیاً، آشکارا اصطلاحات و تعاریف مندرج در رسالۀ شرح العبارات المصطلحة بین المتکلّمین متعلّق به سنّت کلام فلسفی است و نه سنّت کلام معتزلی بَهشَمی که شیخ طوسی در آن قلم می‌زد. اصطلاحاتی همچون «أن یفعل» و «أن ینفعل» و «العدم و الملکة» که در این رساله آمده است، به‌روشنی واژگانی متعلّق به نظام فلسفی مشّائی است که پس از شکل‌گیری مکتب کلام فلسفی به دست نصیرالدّین طوسی (م ۷۲۶ ق) به مجموعه مصطلحات علم کلام امامی وارد شد، و پیش از آن، هیچ نام و نشانی از آنها در آثار کلامی متکلّمان امامی وجود نداشته است. به همین نحو تعاریف مندرج در این رساله اصلاً با تعاریف مصطلح در دوران شیخ طوسی سازگار نیست. تعریف «قِدَم» به «هو عدم کون الوجود مسبوقاً بالعدم» که تعریف «قِدَم ذاتی» در فلسفه است و همچنین تعریف «حدوث» به «هو کون الوجود مسبوقاً له» [کذا] که تعریف «حدوث ذاتی» در میان فلاسفه است با تعریف قدم و حدوث زمانی رایج در میان متکلّمان سازگار نبوده و تا پیش از فلسفی‌شدن علم کلام هیچ در کلام امامیّه سابقه نداشته است؛ از این رو، درج آنها در این رساله گواهی نیک بر متأخّرتر بودن زمان نگارش این رساله از دوران حیات شیخ طوسی است. تعریف «علّت» به «ما یتوقّف علیه الشیء» و «فاعل» به «ما یصدر منه وجود الشیء» نیز که در این اصطلاح‌نامه دیده می‌شود، کاملاً صبغه و سبقۀ فلسفی دارد و با تعاریف متداول از این اصطلاحات در زمینه و زمانۀ نگارش آثار کلامی در عصر شیخ طوسی (مثل تعریف «علّت» به «ما یؤثّر فی إیجاب الصفة للغیر» و تعریف «فاعل» به «مَن وُجد مقدوره») ناهمگون است.
ثالثاً، (مطلبی که البتّه از نکته بیان‌شده در «ثانیاً» نیز مستفاد است) نوع اصطلاحات و تعریفات مندرج در این رساله به هیچ روی با گونۀ اصطلاحات و تعریفات ارائه شده در سایر آثار شیخ طوسی به‌ویژه: المقدّمة فی المدخل إلی علم الکلام سازگار و همخوان نیست. مقایسه‌ای گذرا میان این دو رساله این امر را براحتی اثبات می‌کند.
خلاصه آن‌که به نظر می‌رسد انتساب رسالۀ «شرح العبارات المصطلحة بین المتکلّمین» به شیخ الطائفه (علیه الرحمة) هم از حیث اِسناد تاریخی و هم از حیث محتوا، سخت با مشکل مواجه باشد و از این‌رو، باید نسبت آن را به شیخ طوسی قاطعانه ردّ کرد. امّا این که این رساله نگاشتۀ کیست؟ واللهُ أعلم.
حمید عطائی نظری
منبع: کلام پژوهی