میراث مکتوب – تازه ترین شمارۀ میراث علمی اسلام و ایران (دوفصلنامـۀ تاریـخ علوم و فناوری دورۀ اسلامی سال سوم، شمـارۀ دوم، پاییز و زمستان 1393 – شمارۀ پیاپی 6) به صاحب امتیازی مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.
فهرست این شماره از دوفصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران به شرح زیر است:
سرسخن
مروری بر پژوهشهای انجام شده در تاریخ ریاضیات دورۀ اسلامی از 1996 تا 2011 میلادی/ گلن وان بروملن، ترجمۀ پویان رضوانی
نمک مالی نوزادان/ میکل فورکادا، ترجمۀ زینب پیری
تاریخچۀ روغن‌کشی زیتون در شمال ایران/ شمامه محمدی‌فر
یادداشتی دربارۀ ورود ریاضیات و نجوم جدید به ایران/ مریم زمانی
تاریخ‌نگاری غیر تاریخی علم/ امیرمحمد گمینی
بررسی انتقال علوم یونانی به عربی/ رشدی راشد، ترجمۀ حسن امینی
فهرست ساعت‌های آفتابی ایران (پیوست اول)/ محمد باقری
زیج یمینی/ علی صفری آق‌قلعه
بررسی مقدماتی رسالۀ اصلاح اصول اقلیدس اثیرالدین ابهری/ ایرینا لوتر، ترجمۀ پروین منزوی
تحفة‌الغرائب/ محمدرضا توکلى صابرى
ترجمه های فارسی الحاوی فی الطب رازی/ شمامه محمدی‌فر
یادی از مریم روژانسکایا/ سرگی دمیدوف، ایرینا لوتر و ولادیمیر کرسانوف، ترجمۀ مریم زمانی
رسالۀ مرآتیۀ بدر طبری/ محمدرضا عرشی
در بخشی از سرسخن این شماره از میراث علمی اسلام و ایران به قلم غلامحسین صدری افشار آمده است:
تاریخ علم از شریف‌ترین دستاوردهای فکری بشر است؛ گزارش پیدایش و افزایش روزافزون تلاشی است که آدمی را از تاریکی غارها و جنگل‌ها بیرون آورده و او را به شکافتن ذره و پویش کیهان رهنمون شده است. چند میلیون سال طول کشید تا انسان به آتش دست یافت، کشاورزی را آموخت و جانوران را اهلی کرد؛ چند هزار سال طول کشید تا چرخ را اختراع کرد، چندین هزار سال بعد خط را پدید آورد. هر ابداع و اختراعی حاصل تلاش چندین نسل بود، اما هرچه انسان آزموده‌تر و بالغتر شد، کشف‌ها و ابداعاتش سرعت گرفت، تا بدانجا که اینک هر روز به کشف یا ابداع تازهای دست مییابد. تاریخ علم گزارش این دستاوردها و این پیروزی‌هاست.
تاریخ علم درعین‌حال به ما میآموزد علم حاصل تلاش یک قوم، ملت، منطقه، یا دوران معین نیست، بلکه حاصل تلاش جمعی بشریت در طول تاریخ است. ما با مطالعۀ تاریخ علم درمی‌یابیم، چرا کشف یا ابداعی (از قبیل نیروی بخار یا قطب‌نما) سال‌ها در معرض بی‌توجهی قرار میگیرد و سپس، ناگهان چندین تن در جاهای مختلف دوباره به آن دست می‌یابند و بهره‌گیری از آن فراگیر میشود. یا میبینیم چگونه آگاهی‌ها و دریافت‌های اندک دانشمندان و کاشفان بهتدریج انباشته میشود و سرانجام دانشمند یا کاشفی آن‌ها را به‌صورت کشف یا ابداعی دوران‌ساز با هم ترکیب میکند.
تاریخ علم برای بیان افتخارات و برتریجویی ملی یا نژادی نیست، بلکه کاربرد و فایدۀ تاریخ علم این است که به ما میآموزد عوامل و لوازم پیشرفت علم در جامعه یا علل رکود آن چیست؛ چگونه می‌توان علم را به مردم شناساند، جامعه را متوجه اهمیت آن ساخت و علم را ترویج و کاربردی کرد؟
از آنجا که هنوز تاریخ علم در ایران بهدرستی شناخته نیست، مدعی و متولی بسیار دارد که میپندارند تاریخ علم همان زندگینامۀ دانشمندان است. حال آنکه تاریخ علم گزارش چگونگی دست یافتن کاشف یا دانشمند به دستاورد خود، پیشینۀ آن کشف یا ابداع، ارزش و اهمیت آن برای کارهای بعدی و پیامدهای آن در گسترش دانش و آگاهی بشری است. درعین‌حال، تاریخ علم تنها سرگذشت علوم مهندسی یا فنون کاربردی نیست، بلکه تاریخ همۀ علوم، از جمله علوم انسانی است.
اینک نهاد آموزشی عمده در زمینۀ تاریخ علم در ایران، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران است که در دورۀ کارشناسی ارشد دانشجو می‌پذیرد و توانسته است گروهی محقق جوان تربیت کند. اما اغلب فارغالتحصیلانش جز به‌صورت سرآزاد (آماتور) امکان ادامۀ پژوهش ندارند، حال آنکه انبوهی کارهای پژوهشی در زمینۀ تاریخ علم در ایران وجود دارد که تقریباً دست‌نخورده مانده است. شاید در حال حاضر بهتر باشد این پژوهشکده به‌جای پذیرش دانشجوی جدید، همین فارغالتحصیلانش را به کار گیرد و برنامۀ پژوهشی دامنه‌داری را سازمان دهد، زیرا در اختیار داشتن معدودی پژوهشگر با تجربه بهتر از آن است که تعداد زیادی فارغ‌التحصیل بیکار یا شاغل در زمینههایی غیر از رشتۀ تحصیلیشان داشته باشیم.
برای پژوهش در تاریخ علم در ایران نه‌تنها کتاب‌های علمی، بلکه آثار ادبی از نظم و نثر، اعم از تاریخ، قصه، شعر، فرمان و قباله نیز باید بازخوانی و بررسی شود. در کتاب خراج از سدۀ سوم به نمک‌سود کردن ماهی، در تاریخ قم از سدۀ چهارم به برق‌گیر، در گرشاسب نامه از سدۀ پنجم به دیگ پرنده، در عجایب المخلوقات از سدۀ هفتم به زغالسنگ، در شعری از جامی در سدۀ نهم به عینک برمیخوریم. این‌ها نمونههای انگشتشمار از موارد فراوان شایان بررسی است. لازم است در زمینۀ روش‌های آبیابی، آبرسانی، آبیاری، کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی، آمایش مواد غذایی، عمران و معماری، پزشکی و داروسازی، علم مواد (سنگ‌ها، فلزات، شیشه، رنگ…)، زمینشناسی، زیستشناسی، جانورشناسی، کیهان‌شناسی، روانشناسی، اخترشناسی، زبانشناسی، اقتصاد، آموزش و پرورش، فنون و صنایع گوناگون پژوهشهای دقیق و مستند صورت گیرد. این‌ها کارهایی است که امروز هر ملت جویای پیشرفت بدان همت میگمارد.
میراث علمی اسلام و ایران
دوفصلنامۀ تاریخ علوم و فناوری دورۀ اسلامی (سال سوم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1393، شمارۀ پیاپی: 6)
صاحب امتیاز: مرکز پژوهشی میراث مکتوب
مدیرمسئول: اکبر ایرانی
سردبیر: محمد باقری