ادریسی پژوهی ایرانی و چند و چون آن: نگاهی به چاپ نسخه‌برگردان انس المهج و روض الفرج

میراث مکتوب – چاپ نسخه‌برگردان کتابی که با عنوان انس المهج و حدائق الفرج توسط مجمع ذخائر اسلامی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی و کتابخانۀ ملی ملک به چاپ رسیده است، مجموعه‌ای کمابیش کامل از انواع مختلف اشتباهات علمی و فنی و ناراستی‌های علمی است. (۲-اشکالات کلی)

 

چاپ کتاب با عنوان نادرست

از روزگاران کهن که نویسندگان پایبند به اصول، «رؤوس ثمانیه 1» را در آغاز کتاب خود یاد می‌کردند تا به امروز، که کتاب‌شناسان و فهرست‌نگاران، آثار را بر اساس نظام دیوئی، کنگره یا هر نظام دیگر طبقه‌بندی می‌کنند، نام و موضوع اثر و نام مؤلف آن، مهم‌ترین ویژگی‌های یک کتاب به شمار می‌آید. پس چاپ یک اثر با نامی نادرست و برساخته، اشتباهی چشم‌ناپوشیدنی است.

نویسنده در آغاز کتاب به روشنی از نام کتاب یاد می‌کند (مجلس، ص4، سطر 14؛ حکیم اوغلی، ص 3، سطر 1-2؛ حسن حسنی، ص 2، سطر 10-11):

و قد وضعت لک في ذلك کتابا سمیته بکتاب انس المهج و روض الفرج

اما گویا به گمان کوشنده، کاتب بیش از نویسنده در تعیین نام کتاب صلاحیت داشته و در نتیجه بر اساس این عبارت کاتب که در پشت نسخه آمده و به تأکید خود کوشنده «افزودۀ کاتب است» (مقدمۀ چهارم، ص 41) ، نام کتاب را «انس المهج و حدائق الفرج» آورده و روی جلد و صفحۀ عنوان درج کرده است:

کتاب انس المهج و حدایق الفرج في علم جمیع الارض في طولها وعرضها و ترسم مدنها و حصونها و مخارج انهارها و مجاری بحارها و خلجانها و مشهور جبالها و ترتیب ممالکها و ایضاح مسالکها

اما برای «تعیین صلاحیت کاتب» کافی است ادامۀ همین یادداشت را بخوانیم

تألیف الشیخ ابی عبدالله محمد بن محمد بن عبدالله بن ادریس امیر المؤمنین العالی بامرالله و اختصاره من کتابه الکبیر المسمی بکتاب زینة المشتاق فی اختراق الآفاق الذی الفه بخزانة الملک رُجار بن رجار الافرنجی صاحب صقلیة

پس کاتب نام اثر بسیار مشهور ادریسی یعنی نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق را نیز دیگرگون ثبت کرده است.

در پشت یکی از دو صفحۀ عنوان کتاب روایتی دیگر از همین متن چشم‌نوازی می‌کند:

این کتاب (انس المهج وحدائق الفرج) یا (انس المهج و روض الفرج)، اختصاری است از کتاب بزرگ ابن ادریس با نام زینة المشتاق فی اختراق الآفاق که به رسم پادشاه فرنگ رجار بن رجار تألیف کرده بود.

جالب است بدانید همین عبارت بی‌اعتبار، نه تنها در بسیاری از وبگاه‌ها به عنوان معرف کتاب تکرار شده، بلکه حتی استاد ادریسی‌شناس منتقد این چاپ (صفی‌نژاد) را نیز فریفته است (خواهد آمد).

چاپ یک اثر با نامی دیگر یا به نام دیگری (یا هر دو باهم) در کارنامۀ کوشنده چندان هم بی‌سابقه نیست وی چندی پیش نیز هنگام چاپ نسخه‌برگردان دست‌نویس or. 289 لایدن، آن را ترجمۀ از یونانی به عربی حنین بن اسحاق و اصطفن بن بسیل پنداشته بود که:

بنا به اذعان کاتب، از روی نسخۀ شیخ ابی‌عبدالله ناتلی مصلح که در سمرقند برای خلیفۀ عباسی المؤید بالله در ربیع‌الاول 380ق. تهیه نموده بود، کتابت شده است.

گذشته از این که ما در میان خلفیگان عباسی المؤید بالله نداریم و پیدا کردن خلیفۀ عباسی حاکم در 380ق («چه بغداد و چه بلخ» و صد البته چه سمرقند) کار دشواری نیست (این خلیفه ابوالفضل عبدالکریم ملقب به طائع است)، مراجعه به آغاز و انجام اثر نشان می‌دهد که کوشندۀ مشترک این دو چاپ نسخه‌برگردان در عرصۀ اشتباهات فاحش بل مهلک تازه‌کار نیست.

در آغاز این روایت عربی آمده است:

كتاب دیاسقوریدس العين الذربي في هيولی العلاج الطبي بعضه نقل حنين و بعضه نقل اصطفن تولی إصلاحه لسيد الامراء المؤيد من السماء ابي علي مولى امير المؤمنين، … الحسين بن ابراهيم بن الحسن بن خورشيد الطبري الناتلي

در انجامه نیز چنین می‌خوانیم:

نسخته من خط الشيخ العالم ابي عبدالله الناتلي المصلح لهذا الكتاب الذي كتبه لأمير الامراء المؤيد من السماء ابي علي سيمجوري مولی اميرالمؤمنين

یعنی «میراث‌بان دانشی» و کوشندۀ مشترک این دو چاپ، با دریافت نادرست عبارت«ابي عبدالله الناتلي المصلح لهذا الكتاب»، مرتبۀ ابوعبدالله حسین بن ابراهیم ناتلی (استاد ابن سینا در خردسالی) را از ویراستار (=مصلح) ترجمۀ اصطفن-حنین (این ویرایش در مواردی پرشمار بسیار جدی است) به «کاتب » تنزل داده و صد البته «مصلح» را نیز لقب ناتلی پنداشته است. در عوض برای جبران این تنزیل درجه، روزگار ابوعلی سیمجور (مقتول در 387ق/997م) ، امیرالامرای پرآوازۀ سامانیان را سامانی دوباره بخشیده، او از سمرقند به بغداد کشانده، از مرتبۀ«المؤید من السمائی» به مرتبۀ «المؤید باللهی» رسانده و او را برتخت خلافت نشانده است (البته این یکی را حتی به دریافت نادرست عبارت انجامه نیز نمی‌توان نسبت داد).

قلم ناخوش یا نامناسب

به رغم در دست بودن قلم‌های متنوع و چشم‌نواز معلوم نیست چرا مقدمۀ دوم و نیز عنوان سه مقدمۀ دیگر و نام و نشان نگارندگان مقدمه‌ها با قلم نازیبای Arial کار شده است. در هیچ یک از این چهار مقدمه نیز نشانی از «ة» دیده نمی‌شود (مگر در مواردی نادر) در حالی که دست کم قلم Arial این نشانه را دارد. در نتیجه در واژه‌ها و عباراتی چون دایرة المعارف، «صورة الجزء السابع»، «نزهة المشتاق»، «نزهة المهج»، «صورة الارض»، «قبّة الارض» و «خریدة العجائب و فریدة الغرائب» همواره «ة» به صورت «ه» نوشته شده است.

در جدول صفحات 21-23 نیز گویا به به دلیل بهره نگرفتن از قلم مناسب، هیچ یک از حروف خاص ترکی استانبولی و آوانگاری/خط‌نگاری درست ثبت نشده‌اند و به جای آنها حروف معمول الفبای انگلیسی به کار رفته است.

چاپ مخدوش تصویر دست‌نویس

یکی از ویژگی‌های چاپ‌های نسخه‌برگردان آن است که دست‌نویس را «آن‌چنان که هست» در اختیار شمار بیشتری از دوست‌داران یک اثر قرار می‌دهد. بر همین پایه معمولاً انتشار نسخه‌برگردان دست‌نویس به قطع اصلی نشانۀ حسن سلیقۀ ناشر به شمار می‌رود. حتی برخی ناشران تصویر برگ‌برگ دست‌نویس‌ها را دقیقاً «آن‌چنان که هست» یعنی با پوسیدگی‌ها و پارگی‌های آن چاپ می‌کنند. اما چاپ انس المهج چنین نیست. این را می‌توان با نگاهی به چند صفحۀ آن دریافت.

در این چاپ همۀ صفحات از 4 سو برش خورده و در مستطیلی با حاشیۀ باریک مشکی جای گرفته‌اند. در نتیجه بیشتر رکابه‌ها حذف شده‌اند. در صورتی که رکابه یکی از عناصر مهم دست‌نویس است چندان که همۀ فهرست‌نویسان، اگر دست‌نویس رکابه داشته باشد از یادکرد آن چشم نمی‌پوشند. شمار اندکی از رکابه‌های برجای مانده در این دست‌نویس را می‌توان در صفحات 20، 44، 46 دید.

در برخی موارد حتی نقشه‌ها نیز برش خورده‌اند (مثلا ص 31، 37 ، 59، 113) که اگرچه اطلاع ارزشمندی در بخش‌های برش خورده نیست اما به هر حال اصالت دست‌نویس لطمه خورده است.

در برخی موارد نیز برخی یادداشت‌ها و مهرها که از متن دور افتاده بوده‌اند برای آنکه از غافلۀ چاپ نسخه‌برگردان عقب نمانند، به لطف فوتوشاپ (یا دیگر نرم‌افزارهای گرافیکی) خود را به متن نزدیک کرده و در کادر نسخۀ چاپ گنجانده‌اند. مانند یادداشت بالای صفحۀ 71 که پایین آمده است و مهر کتابخانۀ مجلس در صفحۀ 92 که هم پایین آمده و هم به چپ رفته است (برای دریافتن این جابه‌جایی به اثر جوهر همین مهر در صفحۀ روبرو که فقط اندکی از آن برجای مانده نگاه کنید؛ نیز در صفحۀ 122). در این گونه موارد با نگاه دقیق به تصویر چاپ شده می‌توان گسیختگی بافت کاغذ را که ناشی از جابجایی بخشی از تصویر است به خوبی دید.

در بعضی موارد نیز برای آنکه تمام نقشه در کادر بیفتد مقیاس را کوچک کرده‌اند. مثلا در دست‌نویس، نقشۀ «صورة الجزء الثانی من الاقلیم الرابع»، دو واژۀ «صورة» و «غرب» در بالا و پایین نقشه دقیقاً روبروی سطرهای اول و آخر صفحۀ روبرو قرار دارند و فاصلۀ میان این دو واژه به اندازۀ فاصلۀ میان سطر اول و آخر صفحۀ روبه‌رو است. اما در صفحۀ 161 نسخۀ چاپی، نقشه «به نسبت صفحۀ روبه‌رو» 20٪ کوچکتر شده است. نقشه‌های ص 166 و ص180 نیز به نسبت صفحۀ روبرو 9٪ و 15٪ کوچکتر شده است.

در واقع می‌توان مطمئن بود که نسبت تصویر نسخه نسبت به اصل آن هر صفحه به تناسب طول و عرض متن یا نقشه چندان تغییر کرده که در کادر مورد نظر بگنجد و حاشیه‌ها نیز با همین هدف در صورت لزوم جابه‌جا شده‌اند. این مقیاس متغیر به ویژه در مورد کتابی که موضوع آن جغرافیا و بسیاری از صفحات آن «نقشه» است، برای چاپ نسخه‌برگردان سخت ناپسند می‌نماید. زیرا یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های هر نقشه مقیاس آن است. و چاپ نسخه‌برگردان نیز «چاپ سند» به شمار می‌آید و هر گونه جرحی در آن «جعل سند».

یونس کرامتی

منبع: حلقه کاتبان