میراث مکتوب – تحفة الحبیب از منظر تاریخی درست همان محدوده‌ای را در بر می‌گیرد که تألیف سترگ و گرانسنگ دیگر وی یعنی سراج التواریخ را در بردارد.
فیض محمد کاتب هزاره بر تاریخ‌نگاری افغانستان حق بزرگی دارد. تاریخ افغانستان از دوران قدیم تا کنون مدیون وی میباشد. تاریخ نگاری وی از دوران معاصر که اهمیت بسیار زیادی دارد و حافظه تاریخی معاصر افغانستان را حفظ کرده است.
وی در سال 1279 قمري در روستاي زرد سنگ از توابع منطقه قره باغ ولايت غزني در خانوده ای شیعی به دنيا آمد. پدرش سعید محمد بود و او را از کودکی به فراگیری دانش تشویق کرد.
فیض محمد تحصيلات ابتدايي خود را در زادگاهش ادامه داد و براي ادامه تحصيل به قندهار، نجف، قم، سوريه و هند سفر كرد و علاوه بر دروس حوزوي، ديگر علوم متداول آن روزگار را نيز فرا گرفت و به زبانهاي عربي، انگليسي و اردو نيز آشنايي پيدا كرد.
كاتب مدتي عضو دارالتاليف وزارت آموزش و پرورش افغانستان بود و در عين حال به تدريس تاريخ و ادبيات در مدرسه حبيبيه پرداخت.
زندگاني فیض محمد مصادف با دور زمامداري پنج زمامدار افغانستان امير عبدالرحمان، امير حبيب الله، شاه امان الله، حبيب الله كلكاني و محمد نادر شاه است كه خود رويدادهاي اين دوران را به چشم مشاهده كرده است.
بعد از سقوط حكومت امان الله خان، حبيب الله كلكاني به قدرت رسيد ولي هزاره هاي افغانستان در مناطق مركزي اين كشور همچنان به امان الله خان وفادار ماندند و حاضر به قبول حكومت كلكاني نشدند.
حبيب الله كلكاني هيئتي را از بزرگان هزاره به سرپرستي فيض محمد كاتب به هزاره جات فرستاد تا آنها را وادار به سازش در مقابل حكومت كنند ولي هيئت بدون نتيجه به كابل برگشت و برخي از روی غرض، به حكومت گزارش دادند كه فيض محمد نه تنها مردم را دعوت به سازش نكرده، بلكه آنها را بر عليه حكومت تحريك به قيام كرده است. به دنبال دريافت اين گزارشات، حبيب الله كلكاني نسبت به فيض محمد بدگمان شد و او را مورد ضرب و شتم فروان قرار داد که فيض محمد بر اثر اين حادثه مريض شد و مدتي بعد برای مداوا به ايران سفر كرد.
وي بعد از بازگشت از ايران در16 دي سال 1309 در سن هفتاد سالگي در كابل وفات يافت و در اين شهر به خاك سپرده شد.
فیض محمد آثار زیادی دارد که از مهم‌ترین آنها سراج التواریخ و تحفة الحبیب است. به جز اینها آثار ذیل از اوست:
تاريخ حكماي متقدمين از هبوط آدم تابعثت عيسي
تذكره الانقلاب
نسب نامة طوايف افاغنه و تعداد نفوس ايشان
امان الانشاء
تاريخ عصر امانيه
اما تحفة الحبیب از منظر تاریخی درست همان محدوده‌ای را در بر می‌گیرد که تألیف سترگ و گرانسنگ دیگر وی یعنی سراج التواریخ را در بردارد. هر دو کتاب از ابتدای حکومت سدوزایی‌ها آغاز می‌شود. سراج التواریخ تا پایان حکومت امیر حبیب الله خان و امارت شش روزه نصرالله خان و اعلان پادشاهی امیر امان الله خان ادامه می‌یابد ولی تحفة الحبیب حوادث دوره محمدزایی‌ها را تا قرار گرفت امات بر امیرعبدالرحمن خان (1298 ق) دنبال می‌کند.
فیض محمد در پایان این بخش که خاتمه مجلد دوم تحفة الحبیب است، وعده می‌دهد که حوادث سراسر دوره حکومت امیرعبدالرحمن خان را تا زمان تألیف کتاب در مجلد جداگانه به نگارش درآورد. ظاهراً این وعده تحقق نیابته است و کسی در جایی از این مجلد که می‌توانست جلد سوم تحفة الحبیب باشد، نشانی نداده است. (ص 13)
منبع: کتابخانۀ تخصصی تاریخ ایران و اسلام