میراث مکتوب – یازدهمین دوره جشنوارۀ نقد کتاب، عصر روز گذشته 14 دی به همت مؤسسۀ خانۀ کتاب در پژوهشکدۀ فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی برگزار شد. نگاه علمی دبیرخانۀ این دوره از جشنواره و سخنرانی های افراد کارشناس و متخصص افزایش کیفی یازدهمین جشنوارۀ نقد کتاب را رقم زد.
گزارش اجمالی از این مراسم در ادامه آمده است.
نبود مجلات تخصصی نقد؛ زنگ خطری برای متولیان فرهنگی
مجید غلامی‌جلیسه، سرپرست مؤسسۀ خانۀ کتاب در ابتدای این مراسم اظهار کرد: مؤسسه خانۀ کتاب از ابتدای امسال، برنامه‌های مختلفی را بر محور ترویج فرهنگ نقد (نقد شفاهی و نقد مکتوب) در جامعه متمرکز کرده است، چرا که معتقدیم با توجه به گستردگی آثار، متأسفانه با اُفت کیفی آثار مواجه‌ایم.
وی ادامه داد: در طول یک سال گذشته، 60 هزار عنوان کتاب منتشر شده است اما متأسفانه تعداد مجلاتی که به صورت ویژه به نقد کتاب می‌پردازند، آن‌چنان که باید و شاید، زیاد نیست. در این دوره از جشنواره نقد کتاب، افزون بر 150 مجله ارزیابی شدند که از میان آنها 15 مجله به عنوان مجلات برتر شناخته شدند؛ تعداد اندک اینگونه مجلات، زنگ خطر است و به جامعه فرهنگی گوشزد می‌کند که باید در عرصۀ نقد کتاب، بیش از پیش ورود پیدا کرد.
سرپرست مؤسسه خانه کتاب افزود: انتشار فصلنامه‌های نقد کتاب که به زودی از آنها رونمایی خواهد شد، از جمله اقدامات این مؤسسه در راستای ترویج فرهنگ نقد به شمار می‌آید. همچنین نشست‌های نقد و بررسی کتاب در مرکز نقد کتاب مستقر در مؤسسه خانه کتاب، با همین هدف برگزار می‌شوند. اساساً معتقدیم برگزاری جشنواره نقد می‌تواند کمک قابل توجهی به تعریف نقد معیار و استانداردهای نقد داشته باشد.
شناسیم مُشک ختا را ز مُشتی خطا
پس از سخنرانی سرپرست مؤسسۀ خانۀ کتاب، محمدحسین ساکت دبیر علمی یازدهمین دورۀ جشنوارۀ نقد کتاب بیانیۀ هیئت داوران این جشنواره را قرائت کرد که در بخشی از آن آمده بود:
اندیشیدن و نگاشتن هنر بزرگی است؛ بزرگ تر از آن، «هنری دیدن» است. «هنری دیدن» هر چیزی در گروِ نگاه و نگرش خرده سنجی و نقد راستین است. بی گمان، نقد نگاشته های علمی / ادبی / هنری یکی از کارآمدترین ابزارهای بالندگیِ فرهنگی و شکوفایی شاخ و برگ های رنگین و پربار پژوهش، آموزش و پدیداری دستاوردهای خجستۀ دانشوری و فناوری در یک جامعۀ پویا و پیشرفته است.
در یک نگاه می توان میان بارآوری، پرورش و بالندگی، و پژمردگی و واپس گرایی دانش در جهان شناخت و معرفت پل زد. نقد هنجارمند و درست و برکنار از مهرپراگنی و کین افشانی از یک سو، راه را برای دلگرم سازی و کوشش افزایی نویسندگان و اندیشه وران دست به قلم و هنرمندان شاهکار آفرین باز می کند و از دیگر سو، تنگ راهۀ هرزه پوییِ تنگ چشمی و حسدورزی را می بندد. نگفته پیداست که میان «رشک دانشورانه» (غبطۀ علمی) و «حسد کینه ورزانه» فرسنگ ها جدایی است، درست به سانِ جدایی تن و جان یک انسان تندرست با کسی که بیمار و روان پژند است.
داوری در هر کاری دشوار است و در کارهای علمی و فکری دشوارتر. چه بسا داور در رشته ای که کتاب یا مقاله برای داوری فرارویش نهاده اند، خود اثرآفرین است و بسیار وابسته و دلبستۀ کارخویش. اینک، اوست که باید با تعهد و دلبستگی علمی و پارسایی اخلاقی و بزرگ منشی، و سراسر رها از وابستگی سره را از ناسره بازشناسد و به دیگران بازشناساند.
متن کامل سخنرانی محمدحسین ساکت، دبیر علمی یازدهمین جشنوارۀ نقد کتاب را اینجا بخوانید.
ناشران را با نقد آشنا کنیم
در ادامۀ این مراسم دکترنصرالله پورجوادی از پیشکسوتان عرصۀ نقد کتاب در سخنانی با اشاره به دو گونه نقد کتاب که به گفته او، فرنگی ها آنها را باب کرده اند، گفت: یکی از این نقدها که به آن «ریویو» می گویند در واقع گزارشی اجمالی از کتاب است. معمولاً مجلات، شخصی را دارند که بلد است یک کتاب را نگاه کند و نکات برجستۀ آن را بنویسد و معرفی کند البته ممکن است او به بعضی از کاستی ها و یا امتیازات آن کتاب هم اشاره ای بکند.
وی افزود: نقد دیگری هم داریم که در واقع نقد حقیقی است که البته خیلی کم نوشته می‌شود چون باید توسط کسانی که مسلط به موضوع هستند، نوشته شود؛ کسانی که از نظر علمی و اطلاعاتی، اگر بالاتر از نویسنده نیستند، خیلی کمتر از او نیستند. خواندن این نقدها معمولاً حالت مکمل و متمم کتاب را دارد این قبیل آثار نه تنها برای عموم خوانندگان آن کتاب بلکه برای خود مؤلف و همچنین برای ناشران هم می تواند مفید باشد.
وی در ادامه گفت: متأسفانه ما در کشور خودمان ناشران زیادی داریم که چندان از نظر معلومات و دانش، متبحر نیستند و زیاد با مسائل علمی و فکری و محتوایی کتابها سر و کار ندارند و لذا نقدهایی که از نوع دوم باشد، می تواند سطح آگاهی آنها را بالا ببرد.
پورجوادی با تأکید بر اینکه کتاب بد نباید چاپ شود، گفت: آثار نویسندگان معروف و بزرگ ما هنوز به طور دقیق شناخته نشده است. به هر حال اطلاعات غلط و کتابی که جامعه علمی را گمراه کند نباید منتشر شود. من معتقدم نقد کتاب در پیشبرد سطح علمی ناشران ما، می تواند فوق العاده موثر باشد.
«نقد» به معنای «انتقاد» نیست
حسین پاینده عضو هیأت علمی دانشکدۀ زبان و ادبیات خارجی دانشگاه علامه طباطبایی نیز در مراسم پایانی یازدهمین جشنواره نقد کتاب با اشاره به آمار مربوط به انتشار بیش از ۶۰ هزار عنوان کتاب در سال در کشور گفت: نقدهای کتاب در ایران معمولاً معطوف به معرفی کتاب ها است و البته همین کار هم درست انجام شود، یک خدمت است به ناشران.
وی در ادامۀ سخنانش تصریح کرد: آنچه ما امروز نقد کتاب می‌گذاریم «مرور و معرفی» است. کارکرد این مقالات این است که با توجه به کثرت کتابهای منتشر شده یک معرفی توصیفی از کتاب ارائه کند که هدف اول آنها هم معمولاً معرفی آثار تازه منتشر شده است. نقد به معنی دقیق کلمه یعنی تبیین معانی متکثر متون اعم از ادبی یا غیر ادبی با استناد به روش شناسی‌ها و نظریه‌های میان رشته ای از حوزه های مختلف اعم از تاریخ، جامعه شناسی، روانشناسی و … شکل می گیرد.
به گفته پاینده، کار منتقد یک کار تخصصی است و با استناد به نظریه و به شیوه ای نظام مند دربارۀ معانی مستتر در متن انجام می‌شود و در واقع منتقد به فضای سفید بین سطور نظر دارد یعنی به معانی تصریح شده اما بیان نشده.
این استاد دانشگاه افزود: دایرۀ خوانندگان نقد بسیار محدود است چون به شکل تخصصی نوشته می‌شود همچنین نقد و انتقاد هیچ نسبتی با هم ندارند متأسفانه مقالاتی که تحت عنوان نقد کتاب نوشته می‌شود، اشکالاتی دارند و ما هنوز نتوانسته ایم کارکرد درست همان «ریویو» را بازنمایی کنیم.
پاینده، ورود نداشتن منتقد به موضوع کتاب، نازل بودن سطح دانش مقاله نویس، شتابزده و نادقیق بودن مقالات و اهانت به نویسنده به جای بررسی کتاب را از جمله ضعف‌های ساختاری نقد کتاب در ایران برشمرد و گفت «ریویو» باید عاری از هرگونه جانبداری یا خصومت ورزی شخصی نوشته شود شاید اگر به این مقالات نقد نگوییم و متوجه شویم نقد اصلا به معنای انتقاد نیست، اندکی وضعیت نقد کتاب در کشور بهبود یابد.
نقد کتاب در گروه تأثیر گفتمانی است
در ادامه این مراسم امیرعلی نجومیان، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه نقد کتاب چهار مرحلۀ تاریخی را سپری کرده، از آنها به عنوان نقدهای تفسیری، توصیفی، ارزیابانه و تحلیلی نام برد و نیاز جامعه کنونی ایران را تحلیل گفتمانی کتاب برشمرد که به گفته او بر سه محور جایگاه، تاثیرگذاری و کارکرد استوار است.
وی همچنین با بیان اینکه متاسفانه در ایران مد شده که در مقالات، به نظریه پردازان غربی اشاره می‌شود اما به نظریه پردازان داخلی توجهی صورت نمی‌گیرد، گفت: کتاب یک فضای گفتمانی است و نمی‌توان آن را به عنوان یک پدیده مستقل بررسی کرد. نقد کتاب در گروه تأثیر گفتمانی و روابط گفتمانی آن نقد با جامعه است.
در این مراسم همچنین محمدرضا ترکی استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران با بیان اینکه نقد دیروز و امروز ما خیلی با هم متفاوت شده است؛ در گذشته نقد، بخشی از پروسه تألیف بود اما در روزگار کنونی ما با پدیده شوم و نامطلوب نقد ژورنالیستی که نقدی عصبی، خشن و حزبی است، روبرو شده ایم.
وی افزود: اگر امروز می‌نالیم که منتقد ما جایگاه واقعی خودش را ندارد، به خاطر این است که منتقدان ما وجهۀ خوبی ندارند. ما باید برگردیم به روالی که تولید اندیشه در آن وجود داشت.
چرا نویسنده از منتقد تشکر نمی کند؟
دیگر سخنران این جشنواره علی اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی مؤسسه شهر کتاب و عضو هیأت خرید کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. وی در سخنانی با بیان اینکه بیش از ۱۳۰ اثر در حوزۀ نقد ادبی چه در حوزه تألیف و چه در حوزۀ ترجمه منتشر شده است، گفت: تا زمانی که تعارفات برقرار است، نقد موضوعیت نمی‌یابد. کدامیک از بزرگان ما در حوزۀ فلسفه از منتقدانشان تشکر کرده اند!؟
وی همچنین گفت: بسیاری از بزرگان فرهنگی ما تحمل نقد ندارند، همچنین متأسفانه فضای نقد و گفتگو، بیشتر بیرون از دانشگاهها صورت می‌گیرد یعنی برعکس جوامع پیشرفته غربی. مسئله دیگر این است که نوشته نقدها در حوزه‌های علمی و پژوهشی، اصلا امتیازی ندارد و ناقد از نقدی که نوشته است، بهره مالی نمی‌برد. اینها مشکلاتی است که باید به آنها پرداخت.
نقد می تواند شبه‌کتاب‌ها را زیر سؤال ببرد
سیدعباس صالحی در اختتامیه یازدهمین جشنواره نقد کتاب که در پژوهشگاه فرهنگ و هنر برگزار شد، با بیان اینکه با رشد متوازنی در حوزه نشر کشور روبه رو هستیم، گفت: عناوین کتابهای منتشر شده در طول چند سال گذشته با رشد فراینده ای برخوردار شده؛ به گونه ای که طی 9 ماه گذشته 48 هزار عنوان کتاب به چاپ رسیده است البته نباید فراموش کنیم که تعداد زیادی ناشر در کشور داریم.
معاون فرهنگی وزیر ارشاد با بیان اینکه نقد و بررسی های محتوایی یکی از حوزه‌های جدی صنعت نشر است که از رشد نامتوازن برخوردار است، اظهار داشت: طبیعتاً جشنواره نقد کتاب با این نگاه شکل گرفته؛ چرا که اگر در حوزه نقد نیز همانند حوزه نشر با رشد کمی آثار مواجه بودیم؛ اتفاقات روشن‌تری در عرصه نشر بروز پیدا می‌کردند؛ قطعاً پایین بودن تعداد نقد در کشور، آسیب جدی به اقتصاد نشر، فرهنگ نشر و فرهنگ دانش و دانش‌سازی وارد می‌کند؛ چرا که نقد می تواند فضای تولید علم را روان و رتبه‌بندی آثار کیفی را مشخص کند.
وی تصریح کرد: نقد می تواند شبه‌کتاب‌ها را زیر سؤال ببرد؛ از این رو ما به ده‌ها نشریه همانند نشریه دانش نیاز داریم تا همزمان با تکثیر عناوین کتابها، به نقد آثار نیز بپردازد؛ با این حال هنوز نتوانسته‌ایم پا به پای تنور داغ تألیف یا شبه تألیف، مسئله نقد را در کشور نهادینه کنیم، علاوه بر آن نباید فراموش کرد که آمایش نقدهای موجود نیز از رشد متوازن و متعادلی برخوردار نیستند.
صالحی با بیان اینکه باید تحلیل کنیم که چه میزان نقدهای موجود منصفانه، متملقانه و کینه‌توزانه است، گفت: همچنین اینکه چه میزان نقد محتوایی، نقد ناشر، نقد موضوع و نقد جریان داریم نیز باید مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد؛ البته این مسئله که چرا امروزه در عرصه نقد قرار داریم، ریشه تاریخی دارد که قطعا باید بررسی شود.
معاون فرهنگی وزیر ارشاد افزود: متأسفانه از زمان های گذشته رسم اینگونه بوده که هیچ فرد یا نهادی گوش شنوا برای شنیدن عیوب آثار خود را نداشته است، در حقیقت هیچگاه باور نکردیم که نقد می تواند باعث اعتلای بخش فرهنگ، علم و ملی جامعه شود؛ از این رو امیدوارم سال آینده در حوزه نقد که در حقیقت مکمل توسعه نشر کشور است، شاهد رشد کمی و کیفی باشیم.
در پایان این مراسم که به همت موسسه خانه کتاب برگزار شده بود، از برگزیدگان یازدهمین جشنواره نقد کتاب با اهدای لوح سپاس، تندیس و جوایز نقدی، تقدیر به عمل آمد.
اسامی برگزیدگان مرکز پژوهشی میراث مکتوب در یازدهمین دورۀ جشنواره نقد کتاب را اینجا ببینید.
اسامی برگزیدگان یازدهمین دورۀ جشنوارۀ نقد کتاب را اینجا ببینید.