این نوشتار به مناسبت درگذشت استاد دکتر جواد صفی نژاد، انسان شناس و جغرافیدان ایرانی تنظیم شده و برگرفته از مصاحبه خبرنامه «فرهنگ و پژوهش» با ایشان است که در کتاب «زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دانشمند فرزانه دکتر جواد صفی نژاد» در سال ۱۳۸۳ توسط موسسه جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب گردآوری و منتشر شده است و هم اکنون با شماره ثبت ۶۲۹۹۶ در کتابخانه ایران شناسی مجلس شورای اسلامی در دسترس پژوهشگران قرار دارند. این کتاب، الهام بخش و مبنای اصلی محتوای پیش رو است.
دکتر جواد صفی نژاد در نهم شهریور ماه ۱۳۰۸ش. در شهر ری متولد شد. پدربزرگش از لرهای بختیاری و خانواده مادرش اهل تجریش شمیران بودند. تحصیلات ابتدایی را در شهر ری به پایان رساند و تحصیلات متوسطه را در آموزشگاه شبانه تهران گذراند و در نهایت در شهر ری موفق به اخذ دیپلم شد. در سال ۱۳۳۲ در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در رشته تاریخ و جغرافیا پذیرفته و با گذراندن امتحان دیگری بورسیه دانشسرای عالی شد. پس از گرفتن مدرک کارشناسی به دبیری وزارت فرهنگ اشتغال ورزید. اما با توصیه و راهنمایی استادش دکتر محمدحسن گنجی تعهد دبیری خود را لغو و در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران استخدام شد و همکاری خود را با استادش آغاز کرد که این همکاری تا سال های سال ادامه داشت. در سال ۱۳۳۷ با تأسیس موسسه مطالعات و تحقیقات دانشگاه تهران، صفی نژاد در موسسه به کار پژوهش مشغول شد. در همین سال کلاس های کارشناسی ارشد علوم اجتماعی در موسسه مذکور تاسیس گردید که ایشان در سال ۱۳۳۸ برای اخذ کارشناسی ارشد علوم اجتماعی پذیرفته شد و در سال ۱۳۴۰ فارغ التحصیل گردید.
دکتر صفی نژاد در کودکی در باغ پدرش که سبزیکار بود کم و بیش کمک می کرد و از همان ششم ابتدایی به جمع آوری اطلاعاتی در این باره پرداخت و اولین پژوهش خود را در سال ۱۳۳۷ با نام «سبزیکاری و سبزیکاران شهر ری» نوشت. همانطور که خود می گوید همه نوشته های این کتاب مشاهدات شخصی است که بخشی از آن فاعل کار نیز بوده است. اما اولین پژوهش دانشگاهی وی از سال ۱۳۳۸ که به عضویت گروه تحقیق جامعه شناسی شهری موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران پذیرفته شد، آغاز گردید. اولین اثر چاپی وی «مونوگرافی ده طالبآباد» در سال ۱۳۴۵ است. او بسیاری از شب ها را در ده طالب آباد شهر ری گذراند تا به جمع آوری اطلاعات بپردازد.
وی پیرو مکتب جبر جغرافیایی بود و از سوی دیگر هم جغرافیدان بود و هم مردم شناس؛ از این رو خودش را «جغرافیدان مردم شناس» می دانست. دکتر صفی نژاد فردی بسیار ملی گرا و میهن پرست بود و با وجود دعوت های مکرر از سوی کشورهای غربی برای دریافت بورسیه دکتری، تصمیم گرفت در کشور خود بماند؛ چرا که معتقد بود اگر به خارج می رفت، با ترجمه یکی از کتاب هایش به اخذ درجه دکترا نائل می شد، در این صورت کتاب ترجمه و کمکی بود به گسترش فرهنگ یک کشور بیگانه؛ حال اگر این مدت در کشور خود می ماند با اطلاعات وسیع ملی، می توانست کتاب جدیدی درباره روستاها یا عشایر بنویسد و پر واضح است که این به نفع فرهنگ کشور ایران بود. او در سال ۱۳۴۵ با همکاری نادر افشار نادری بخش مستقل مطالعات و تحقیقات عشایری را پایهگذاری کرد و کاشف شیوه سنتی کشاورزی ایران «بُنه» است. به دنبال کتاب «مونوگرافی ده طالبآباد» در سال ۱۳۶۸ کتاب «بنه (نظامهای زراعتی سنتی در ایران) » را تهیه کرد.
او علاوه بر فعالیت های پژوهشی خود در ایران، به مدت یکسال در موسسه شرق شناسی دانشگاه مونیخ در بخش ایران شناسی فعالیت کرد و همراه با دکتر کروگر کتاب مشترکی به نام «کشاورزی سنتی ایران براساس اسناد دوران ناصری در جنوب تهران» تهیه کرد که در سال ۱۳۷۵ از سوی موسسه جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب منتشر شد. حاصل سفرهای وی به مناطق بهمئی جنوبی و طیبی گرمسیری استان کهگیلویه و بویراحمد یک جلد پژوهش قومی منطقه به نام «رده های قومی، ایلات طیبی و بهمئی (بخش گرمسیری)» است. در سال ۱۳۷۹ کتاب «سد زیرزمینی قنات و زوان- میممه اصفهان» برای گنجینه ملی آب ایران وابسته به وزارت نیرو منتشر شد. از دیگر آثار دکتر جواد صفی نژاد می توان کتاب های ارزشمند: «نظامهای آبیاری سنتی در ایران»، «اطلس ایلات کهگیلویه»، «اماکن تاریخی ری»، «ایل بهمئی: جغرافیای بهمئی، مونوگرافی ایل بهمئی، جمعیت بهمئی، مسکن در ایل بهمئی»، «جامعهشناسی ایلات و عشایر ایران»، «جهان نامه»، «عشایر مرکزی ایران» و … را نام برد.
دکتر صفی نژاد را پدر مطالعات و پژوهش های «قنات» در ایران نامیده اند و به او «پدر کاریز ایران» می گویند. ایشان برای نگارش اثری با عنوان «کاریز در ایران و شیوه های سنتی بهره گیری از آن» برگزیده اولِ دهمین دوره جشنواره بین المللی فارابی و نیز برگزیده کتاب سال ایران شد. سرانجام دکتر جواد صفی نژاد در ۲ دی ماه ۱۴۰۴ در سن۹۶ سالگی چشم از جهان فروبست.
برگرفته از:
صفی نژاد، جواد. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دانشمند فرزانه دکتر جواد صفی نژاد. [تهران]: موسسه جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب، ۱۳۸۳.
سعیده ایمانی
منبع: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس