میراث مکتوب- یکصد و نودمین نشست مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با موضوع «اهمیّت پژوهش‌های میدانی در تاریخ با رویکرد اسماعیلیه‌شناسی» عصر دوشنبه ۱۹ خرداد ۱۴۰۴ برگزار شد.
در این نشست از کتاب «اسماعیلیان ایران، از سقوط الموت تا امروز با تکیه بر دوران معاصر» نوشتۀ مریم معزی نیز رونمایی شد. در این جلسه ابتدا اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب صحبت کرد، سپس شهرام یوسفیفر، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران، و مریم معزی، پژوهشگر تاریخ ایران و مطالعات اسماعیلی و دانشیار پیشین گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد، سخن گفتند. همچنین پیام تصویری فرهاد دفتری، رئیس پیشین مؤسسه مطالعات اسماعیلی در لندن نیز پخش شد.
منابع اسماعیلیان تا مدت‌ها در دسترس محققان قرار نداشت
فرهاد دفتری در پیام تصویری خود چنین گفت: منابع اصیل خود اسماعیلیان در دسترس محققان قرار نداشت اما از حدود دهه ۱۹۳۰- ۱۹۴۰ میلادی این وضع به کلی عوض شد و تغییر کرد و تعداد زیادی متون اسماعیلی در زمینه‌های مختلف در دسترس اساتید و محققان قرار گرفت. در نتیجه مطالعه این اسناد و این منابع تصویر خیلی دقیق‌تر و جامع‌تر از تاریخ و عقاید اسماعیلی حاصل شد اما هنوز دوره‌هایی از تاریخ اسماعیلیه و مناطقی از که در آنها جوامع اسماعیلی ساکن هستند هنوز در سیطره ابهام باقی مانده‌اند از این رو تحقیقات دکتر معزی در این راستا بهتر مشخص می‌شود به خصوص اینکه تاکید داشتند که در پژوهش‌شان بر اساس استفاده از طیف وسیعی از منابع تاریخی و همچنین پژوهش های میدانی بهره برده‌اند.
تاریخ اسماعیلیان تاریخ به حاشیه‌رفتگان است
در ادامه شهرام یوسفیفر سخن خود را با اشاره به تحقیقات پیرامون اسماعیلیه آغاز کرد و گفت: حوزه مطالعاتی پژوهش‌های اسماعیلبه چند ویژگی دارد نخست مطالعات دینی است که ویژگی برجسته بحث تمایز مذهبی آنهاست و دوم ویژگی سیاسی که وجه غالب سیاست و مذهب است.
وی افزود: در این کتاب بحث اسناد و پیدا کردن اسناد تاریخی اهمیت بسیاری دارد. همچنین توجه به جهان شیعه در زمان مورد نظر و بخش منبع‌شناسی ستودنی است.
یوسفیفر ادامه داد: تاریخ اسماعیلیان به نوعی به حاشیه‌رفتگان است و ارتباط اسماعیلیان با جوامع پیرامون اهمیت بسیاری دارد. اسطوره‌های دوره اسماعیلیه باید مورد کاوش قرار گیرد و نگاه اسماعیلیان نقد شود.
وی گفت: مساله دیگر این است که آیا اسماعیلیه تاریخ خود را پنهان کردند یا به حاشیه رفته‌اند؟ باید بگویم که استفاده از روایت بسیار دشوار است و در طول زمان حافظه بازسازی می‌شود. همچنین مطالعات میدانی به پژوهش تاریخی کمک بسیاری می‌کند. این کتاب یک سند فرهنگی به شمار می‌آید. جامعه ایران و اسماعیلیه شرایطی داشتند که نشان می‌دهد توصیف و تخلیل جامعه اسماعیلیه دگرگون شده است.
در ضرورت پژوهش‌های میدانی در تاریخ
مریم معزی با اشاره به پاورپوینت گفت: پژوهش میدانی (فیلد ستادی) نوع فعالانه ای از پژوهش (معمولاً پژوهش کیفی یا آمیخته) است که بر خلاف پژوهش های مبتنی بر آزمایشگاه یا منابع مکتوب در کتابخانه ها و در فضاهای بسته صورت نمی گیرد، بلکه پژوهشگر مستقیماً به محل واقعی رویدادها و در میان مردمی می رود تا خودش دست به گردآوری داده های دست اول بپردازد.
وی به ابزار پژوهش میدانی اشاره کرد و گفت: مهم ترین ابزار جلب اعتماد مردم محلی است. مشاهده بدون پیشداوری اما با کنجکاوی بسیار. مستندسازی: عکاسی، فیلم برداری، کپی برداری، یادداشت مختصات جغرافیایی برای تهیه نقشه ها. مصاحبه و گفتگو با خواص و عوام مردم محلی. پرسشنامه (در پژوهش های کمی یا آمیخته) و مشارکت فعال در کار و زندگی روزمره، آداب و رسوم و مناسک مردم محلی.
معزی با اشاره به کاربرد پژوهش میدانی در رشته‌های خاصی از تاریخ افزود: تاریخ های محلی، تاریخ دین و آئین های مذهبی، تاریخ نظامی، تاریخ شفاهی، تاریخ اجتماعی، فرهنگی و مردم نگاری های تاریخی، تاریخ هنر، معماری و شهرسازی. تاریخ اقتصادی و بازرگانی، تاریخ های محلی در سطح بسیار کوچک مانند تاریخ محلات یک شهر یا تاریخ روستایی (مایکروهیستری) رشته‌های تاریخ در پژوهش به شمار می‌آیند.
وی به راه‌های پژوهش میدانی در تاریخ نیز اشاره کرد و گفت: رفتن به مکان های تاریخی: مانند بناهای تاریخی، میدان های نبرد، دژها، راه های زیرزمینی، نوع آبیاری و ذخیره آب و مانند آنها، دقت در وضعیت توپوگرافی، موقعیت راهبردی، تعیین اهمییت مکانی در زمان حوادث مورد نظر، مشاهده زمینه رویدادهای گذشته، بازدید از گورستانهای عمومی به منظور دریافت قدمت حضور آنان در منطقه، پیوستگی ها و گسستگی های اقوام، بازدید از اماکن مذهبی، زیارتگاه ها و تاریخ گذاری آنها به منظور یافتن ارتباط آن با مردم محلی، یافتن سنگ نوشته ها و نقش و نگارهای کنده شده بر روی صخره ها، مصاحبه با روحانیان، رهبران و مردم محلی برای گردآوری روایت های شفاهی و حافظه قومی، مشاهده و ثبت دقیق باورها و مناسک بازماندگان برای آگاهی از آداب و رسوم محلی و مقایسه با آداب و رسوم پیشین و آداب رسمی، جست و جوی دستنوشته های آنان در اشعار پراکنده و کتاب های دعاهای محلی و… راه‌های پژوهش میدانی در تاریخ است.
پس از سخنرانی‌ها برخی حاضران به طرح پرسش‌هایی پرداختند و سخنرانان دربارۀ نکات مطرح‌شده توضیحاتی ارائه کردند.
در پایان نیز لوح تقدیر مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به خانم مریم معزی اهدا شد.
برای دیدن گزارش تصویری نشست کلیک کنید.
منبع: ایبنا