میراث مکتوب- جمعی از بزرگان فرهنگی، هنرمندان و مردم فرهنگ‌دوست همدان، عصر پنجشنبه ۱ خردادماه ۱۴۰۴ در آرامگاه باباطاهر گرد هم آمدند تا به مناسبت روز باباطاهر، یاد این عارف و شاعر آرمیده در همدان را گرامی بدارند و نظاره‌گر اهدای نخستین نشان فرهنگی «همدان‌نامه» باشند.
در این مراسم که چهل و چهارمین نشست «دیدار» و در ادامه برنامه‌های فرهنگی «اردیبهشت هگمتانه» بود، کتاب «روضه‌المریدین» به‌عنوان اثر برگزیده انتخاب شد و نخستین نشان فرهنگی «همدان‌نامه» در دستان دکتر نصرالله پورجوادی و دکتر محمد سوری، دو نویسنده همدان‌دوست و مصححان این کتاب ارزشمند قرار گرفت. زمستان سال گذشته، هم‌زمان با جشن هفتمین سالروز انتشار همدان نامه، از این نشان فرهنگی که به دست اردشیر محرابی، هنرمند مجسمه‌ساز همدانی، طراحی و ساخته شده، رونمایی شد.
در این برنامه که علی مشهدی‌رفیع اجرای آن را بر عهده داشت، علاوه بر اهدای نشان «همدان نامه» و رونمایی از کتاب «روضه‌المریدین»، علی‌اصغر حمدیه برای حاضران شعر خواند، دکتر بهرام پروین گنابادی، دکتر محمد سوری، دکتر نصرالله پورجوادی و حسین زندی به بیان سخنانی درباره کتاب «روضه‌المریدین» و شخصیت ابن‌یزدانیار پرداختند و شهرام میرزایی و پرنیان قیطران‌فر با تنبورنوازی و دف‌نوازی خود، هنرنمایی کردند.
دلایل اهمیت کتاب «روضه‌المریدین»
در ابتدای نشست، علی مشهدی‌رفیع، ضمن خوشامدگویی به میهمانان، با اشاره به این نکته که در روز باباطاهر در آرامگاه این عارف گرد هم آمدیم، به نقش پررنگ دکتر پورجوادی و دکتر سوری در کنار رفتن غبار تاریخی از برخی وجوه زندگی و نام باباطاهر همدانی و پژوهش‌های این دو در زمینه باباطاهر شناسی تاکید کرد. سپس علی‌اصغر حمدیه، نویسنده و شاعر همدانی به شعرخوانی و آوازخوانی برای حاضران پرداخت.
دکتر بهرام پروین گنابادی، پژوهشگر، نویسنده و استاد دانشگاه که پژوهش‌های بسیاری در حوزه دانشنامه‌نگاری شخصیت‌ها و بررسی شخصیت‌های ادبی و عرفانی انجام داده است، اولین سخنران این برنامه بود. او دلایل اهمیت کتاب «روضه‌المریدین» از جنبه‌های مختلف را بررسی کرد و درباره نقش این کتاب در تاریخ تصوف توضیحاتی داد.
پروین گنابادی یکی از دلایل اهمیت این کتاب را پرداختن به حلقه واسط بین تصوف خراسان و بغداد که همان مکتب اصفهان و جبال است، دانست و تأکید کرد تعدادی از مشایخ صوفیه که در مرکز ایران به‌ویژه در اصفهان و همدان زندگی می‌کردند و ما نامی از آن‌ها نشنیده بودیم، از طریق کتاب «روضه‌المریدین» برایمان شناخته می‌شوند. وی یکی دیگر از دلایل را کاربردی‌بودن این کتاب برای مرید و سالک دانست که در آن بدون پرداختن به بحث‌های کلامی و با استفاده از حکایات و اقوال مشایخ صوفیه، به آموزش مستقیم آنچه که سالک باید بداند، می‌پردازد.
ابن‌یزدانیار، افتخاری تازه کشف شده برای همدان
دکتر پروین گنابادی در بخش دیگری از صحبت‌هایش به تصحیح متن کتاب و مقدمه و تعلیقات دکتر پورجوادی و دکتر سوری اشاره کرد که این کتاب عربی درباره سلوک سالکان را به کتابی خوش‌خوان و عالمانه به‌ویژه برای پژوهشگران حوزه تاریخ تصوف تبدیل کرده است. او این نکته را نیز یادآور شد که در تمام نسخه‌های خطی که این دو نویسنده در تصحیح کتاب «روضه‌المریدین» به کار گرفته‌اند، از ابن‌یزدانیار با عنوان این یزدانیار همدانی نام برده شده و آن‌ها با توجه به شواهد متعدد اثبات کرده‌اند که ابن‌یزدانیار متعلق به این منطقه و همدانی است.
بهرام پروین گنابادی در پایان سخنان خود در پاسخ به این سؤال پرتکرار که تصحیح کتاب‌هایی همچون «روضه‌المریدین» چه کمکی به جامعه امروز ما می‌کند، گفت: «تجدد وقتی در جامعه‌ای شکل می‌گیرد که آن جامعه گذشته خودش را درست بشناسد. مهم‌ترین مسئله تجدد یعنی مهم‌ترین چیزی که تجدد به انسان امروزی می‌دهد، مطالعه انتقادی گذشته خودش است. چاپ چنین کتاب‌هایی هم ما را با گذشته آشنا می‌کند و هم فرصت مطالعه انتقادی تاریخ و فرهنگمان را به ما می‌دهد. ازاین‌جهت نیز این کار بسیار مبارک است که ما می‌توانیم به قرن چهارم و پنجم بازگردیم و بار دیگر جامعه خودمان و عقاید خودمان و نگاهمان به هستی را از چشم و عینک کسانی که در آن زمان زندگی می‌کردند، ببینیم. هیچ‌وقت ما نمی‌توانیم روبه‌جلو برویم؛ مگر اینکه گذشته خودمان را درست و انتقادی و به شکلی که به حقیقت نزدیک باشد، مرور کنیم.»
در ادامه نشست، شهرام میرزایی (نوازنده تنبور) و پرنیان قیطران‌فر (نوازنده دف) با تنبورنوازی و دف‌نوازی خود، حاضران را به وجد آوردند و نوای موسیقی عرفانی و آیینی را در فضای آرامگاه باباطاهر همدانی طنین‌انداز کردند.
«روضه‌المریدین»، اثر فرهنگی به‌جای‌مانده از منطقه جبال و همدان
سپس دکتر محمد سوری، یکی از مصححان کتاب «روضه‌المریدین» با بیان این مقدمه که امروز در این مجلس در حضور باباطاهر جمع شدیم تا پس از هزار و اندی سال که از تألیف این کتاب گذشته درباره آن صحبت کنیم و به این اثر فرهنگی که از منطقه جبال و همدان برای ما باقی مانده نگاهی بیندازیم، درباره نحوه آشنایی خود با کتاب ابن‌یزدانیار و فرایند تصحیح آن صحبت کرد.
سوری در ابتدای سخنانش به این نکته پرداخت که به همراه دکتر پورجوادی با کنار هم گذاشتن نسخه‌های متعددی که از این کتاب علاوه بر ایران در کشورهای مختلف همچون ترکیه و آلمان و آمریکا و فرانسه باقی مانده، توانستند در طی چند سال این متن را احیا کنند. او در بخش دیگری از صحبت‌هایش به این موضوع اشاره کرد که هرچند نسخه‌های خطی متعدد باقیمانده از کتاب «روضه‌المریدین» اثبات می‌کند این کتاب، کتابی مردم‌پسند و مورداستفاده عموم بوده، اما نویسنده‌اش ناشناخته مانده و هیچ نام و نشانی از ابن‌یزدانیار در کتاب‌های تاریخ تصوف و نیز در پژوهش‌های نوین که درباره تصوف در صدسال اخیر انجام شده، دیده نمی‌شود.
وی در ادامه سخنانش درباره تدوین مقدمه کتاب که مطالب آن را به صورت پراکنده از لابه‌لای سطرهای چند منبع موجود گردآوری کردند، صحبت کرد و درباره موضوعات مطرح شده در آن گفت: «ما این مطالب پراکنده را ذره‌ذره جمع کردیم، کنار هم گذاشتیم و مقایسه و تحلیل کردیم که بتوانیم حدود ۵۰ صفحه مطلب درباره شخصیتی بزرگ به نام «ابوجعفر محمد بن حسین بن احمد بن ابراهیم بن یزدانیار زاهد سعیدی صوفی قاضی همدانی» ـ ما او را به نام نیای اعلایش ابن‌یزدانیار می‌خوانیم ـ برای مخاطب امروزی فراهم کنیم که وقتی خواست با این فرد آشنا شود کاملاً برایش روشن باشد این فرد در کجا به دنیا آمده و کجا از دنیا رفته، در کدام شهرها حضور داشته، استادانش و شاگردانش چه کسانی بودند، چه آثاری داشته و عقاید شخصی او چه بوده است. ما تقریباً موفق شدیم که همه این موضوعات را در مقدمه بیاوریم و برای مثال متوجه شدیم که او در سال ۳۸۰ ق در روستای فورْجِرد همدان به دنیا آمد و ۹۲ سال بعد در روز بیست‌ویکم جمادی الاول سال ۴۷۲ ق در همانجا از دنیا رفت.»
محمد سوری در بخش دیگری از سخنانش تأکید کرد که هنوز شخصیت‌های دیگری در همدان هستند که ما به‌تازگی با آن‌ها آشنا شده‌ایم و هیچ کاری درباره آن‌ها صورت نگرفته است؛ در حالی که اطلاعات باقیمانده درباره آن افراد در کتاب‌های مختلف به‌مراتب بیشتر از اطلاعات مربوط به ابن‌یزدانیار همدانی است. به عنوان نمونه می‌توان به بابا جعفر ابهری همدانی که شاگرد باباطاهر بوده و ده سال پس از باباطاهر در سال ۴۲۸ از دنیا رفته و یکی از استادان برجسته ابن‌یزدانیار بوده، اشاره کرد.
پیشنهاد نام‌گذاری میدانی در همدان به نام ابن‌یزدانیار همدانی و روزی به نام روز ابن‌یزدانیار همدانی
دکتر سوری در بخش پایانی صحبت‌هایش این پیشنهاد را مطرح کرد که در همدان میدانی به نام ابن‌یزدانیار همدانی نام‌گذاری شود و در وسط آن میدان نمادی زیبا قرار بگیرد و ابن‌یزدانیار به سه زبان فارسی و عربی و انگلیسی معرفی شود و لااقل بخش‌های فارسی کتاب «روضه‌المریدین» در آن گذاشته شود. وی تأکید کرد که این کار حتماً باید در یکی از میدان‌های تازه همدان انجام گیرد، نه اینکه نام میدانی قدیمی را عوض کنند و نام ابن‌یزدانیار را بر آن بگذارند. وی افزود: «همچنین با توجه به اینکه برخلاف بسیاری از بزرگان فرهنگ، خوشبختانه روز درگذشت ابن‌یزدینار دقیقاً مشخص است یعنی روز ۲۱ جمادی‌الاول سال ۴۷۲ قمری، پیشنهاد می‌کنم متخصصان بحث تقویم و نجوم، معادل دقیق میلادی و شمسی این روز را تعیین کنند و آن را در تقویم فرهنگی استان همدان به نام روز ابن‌یزدانیار همدانی بنامند و هر سال با برگزاری فعالیت‌های فرهنگی آن را بزرگ بشمارند.»
«روضه‌المریدین»، جوشیده از تاریخ و معنویت همدان
پس از پایان سخنان دکتر محمد سوری، دکتر نصرالله پورجوادی، دیگر مصحح کتاب «روضه‌المریدین» درباره این اثر و شخصیت‌های برجسته تصوف در همدان صحبت کرد. او در ابتدای سخنانش به موضوع این کتاب پرداخته و گفت: «می‌توانیم بگوییم که کتاب «روضه‌المریدین»، یک کتاب تاریخی است، اما نه این که تاریخ سیاسی و یا تاریخ اجتماعی را بیان کرده باشد. بلکه در واقع این اثر، تاریخ فکری، دینی، عرفانی، فلسفی و در رأس همه اینها تاریخ دینی همدان است. منظور از تاریخ دینی هم اعتقادات کلامی نیست، بلکه منظور این است که در این کتاب زندگی دینی قرن چهارم و پنجم در این کتاب شرح داده شده است.»
نادانسته‌هایمان از همدان به‌اندازه یک دریاست
سپس پورجوادی با تأکید بر این نکته که ما در فرهنگمان به تاریخ دینی شهرها کم پرداخته‌ایم و تاریخ دینی شهرهای کهن خود را درست نمی‌شناسیم، به قدمت شهر همدان اشاره کرد و افزود: «همدان در تاریخ گم است. هرچقدر به عقب برویم، نمی‌توانیم بگوییم که تاریخ همدان از اینجا شروع شده است. درباره اعتقادات، عرفان و تفکر علمی و معنوی آن هم نمی‌توانیم تاریخی در نظر بگیریم، چون اینها به اندازه تاریخ همدان قدمت دارد.» دکتر نصرالله پورجوادی در ادامه صحبت‌های خود به این موضوع اشاره کرد که کتاب ابن‌یزدانیار تقلیدی از نویسندگان خراسان نیست و از خود تاریخ و معنویت همدان جوشیده است؛ معنویتی که سابقه داشته است.
او در بخش دیگری از سخنانش به بیان موضوعاتی همچون ریشه ایرانی و معنوی نام یزدانیار که جد ابن‌یزدانیار بوده و تفاوت فلسفه فکری باباطاهر همدانی و ابن‌سینا و شخصیت کم‌نظیر عین‌القضات همدانی و استاد او شیخ برکه همدانی پرداخت. او سخنان خود را با این جمله طلایی به پایان برد که «آن چیزهایی که درباره همدان می‌دانیم به‌اندازه یک حوض و آن چیزهایی که نمی‌دانیم به‌اندازه یک دریاست».
امروز نوبت ما همدانی‌هاست که به «روضه‌المریدین» بپردازیم
حسین زندی، سردبیر هفته‌نامه «همدان‌نامه» و پایه‌گذار نشان فرهنگی «همدان‌نامه»، آخرین سخنران چهل و چهارمین نشست «دیدار» بود. او در ابتدای صحبت‌های خود تأکید کرد که امروز دکتر نصرالله پورجوادی از همه ما همدانی‌تر است و کارهایی که در این سال‌ها برای همدان انجام داده، بی‌نظیر است.
سپس زندی با تأکید بر این نکته که قصد دارد امروز از زاویه دید یک همشهری و هم‌استانی ابن‌یزدانیار همدانی به این شخصیت و کتاب او بپردازد، گفت: «دکتر پورجوادی نازنین و دکتر محمد سوری عزیز، بعد از هزار سال، دوباره ابن‌یزدانیار را برای ما کشف کردند و به ما معرفی کرده و شناساندند. امروز نوبت ما همدانی‌هاست که به کتاب ابن‌یزدانیار، «روضه‌المریدین» و خود ابن‌یزدانیار بپردازیم.»
امروز می‌توانیم به‌جرأت بگوییم ابن‌یزدانیار همدانی‌ست و به او افتخار کنیم
او در ادامه افزود: «انگار یک شخصیت عرفانی دیگری به شخصیت‌های استان ما اضافه شده و این موضوع به لحاظ هویت فرهنگی و استانی ما بسیار مهم است. امروز انگار یک عین‌القضات، خواجه رشید، بابا حمشاد، برکه، باباطاهر و بابا جعفر دیگر به استان ما اضافه شده است. چون تابه‌حال برخی از پژوهشگران ابن‌یزدانیار همدانی را با ابن‌یزدانیار ارموی که اهل ارومیه بوده و در سال ۳۳۲ در ارومیه از دنیا رفته اشتباه می‌گرفتند، اما امروز با پژوهش دکتر پورجوادی و دکتر سوری ما می‌توانیم با اطمینان کامل بگوییم که ابن‌یزدانیار همدانی شخصیتی دیگر است و به او افتخار کنیم.»
سردبیر هفته‌نامه «همدان‌نامه» در بخش دیگری از صحبت‌هایش به این موضوع پرداخت که خود همدانی‌ها برای دیده‌شدن عرفان جبال و زاگرس و غرب کشور، تاکنون کار چندانی انجام نداده‌اند؛ اما دکتر پورجوادی، دکتر سوری و گروهشان در حال پژوهش روی این موضوع هستند که برای ما اهمیت بسیاری دارد. وی بر این نکته تأکید کرد که امروز نوبت پژوهشگران همدان است که با کمک و حمایت مالی مسئولان، قدم پیش بگذارند و کتاب «روضه‌المریدین» را ترجمه کنند.
نشان فرهنگی «همدان‌نامه»، هر سال در دستان یک همدان‌دوست
پایه‌گذار نشان فرهنگی «همدان‌نامه» در پایان سخنانش درباره این نشان توضیحاتی داده و گفت: «ما در همدان‌نامه برای معرفی و نمایش آثاری که در حوزه همدان‌شناسی کار شده و نادیده گرفته شده‌اند، روش‌های مختلفی همچون معرفی در نشریه، رونمایی گرفتن و موارد دیگر را پیگیری می‌کردیم. اما از امسال قرار است نشانی را هم که هنرمند عزیز، آقای اردشیر محرابی طراحی کرده‌اند، برای این کار در نظر بگیریم. قرار است از امسال نشان فرهنگی «همدان‌نامه» به یک اثر یا فردی که درباره همدان کار کرده، اهدا شود. این اثر ممکن است کتاب، مجسمه، نقاشی یا قطعه موسیقی درباره همدان، همدان‌شناسی و معرفی این استان باشد. امسال خوشبختانه قرعه به نام کتاب «روضه‌المریدین» افتاد. به نظرم اتفاق خیلی مهمی بوده و کتاب، کتاب بسیار مهمی است. باعث افتخار است که ما امسال، این نشان را به دو نازنین، دو بزرگوار و دو پژوهشگر برجسته کشورمان، دکتر نصرالله پورجوادی و دکتر محمد سوری تقدیم کنیم.
پایان‌بخش چهل و چهارمین نشست «دیدار»، اهدای نخستین نشان فرهنگی «همدان‌نامه» به دکتر نصرالله پورجوادی و دکتر محمد سوری بود. بر روی این نشان این جملات نقش بسته بودند: «نشان فرهنگی همدان‌نامه هر سال به یک پژوهشگر یا یک اثر پژوهشی یا فرهنگی مرتبط با همدان شناسی پیشکش می‌شود. نشان سال ۱۴۰۴ به صورت مشترک به پژوهشگران گرامی جناب آقای دکتر نصرالله پورجوادی و جناب آقای دکتر محمد سوری برای تصحیح کتاب گران‌سنگ «روضه‌المریدین» ابن‌یزدانیار همدانی تقدیم می‌شود.»
منبع: همدان‌نامه