میراث مکتوب- آیین پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی روز (چهارشنبه، ۲۴ اردیبهشت 1404) در تالار قلم کتابخانه ملی برگزار شد.
زبان فارسی اصلی‌ترین رکن هویت ایرانی است
سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، با خیرمقدم به حاضران درباره اینکه زبان فارسی، رکن اصلی هویتی ایرانی است اظهار کرد: هر زبانی کارکردهای مختلفی دارد؛ کارکردهای ارتباطی، کارکردهای عاطفی، کارکردهای ادبی و هنری. زبان در بسیاری از حوزه‌های جهانی یا مناطق جهانی یک کارکرد هویتی هم دارد. در ایران ما هم این‌طور است.
او با بیان اینکه هویت چند ضلع دارد و چند برداشت می‌توان از آن داشت، گفت: زبان از یک سو تمایز و فاصله با دیگری را تعریف می‌کند. وجه مهم دیگرش، وجه معنابخش و الهام‌بخش و روحی است برای کالبد یک ملت که اگر این روح کمرنگ بشود، طبیعتاً یک جامعه و ملت احساس کم‌معنایی و شاید بی‌معنایی پیدا کند. هویت تشخص می‌بخشد و مانع از هضم‌شدگی می‌شود و فرصت برای تپش زنده به یک ملت می‌دهد.
سیدعباس صالحی درباره اینکه چقدر می‌توانیم زبان فارسی را از مؤلفه‌های هویت ایرانی و رکن اصلی ایرانی بودن بدانیم، با استناد به سخنی از شهید مطهری مبنی بر اینکه زبان بیشتر از دین در پایداری فرهنگ اهمیت دارد، توضیح داد: به نظر می‌آید از نظر شهید مطهری این موضوع مقبول یا حداقل قابل تأمل است و این شجاعت نظری را ایجاد می‌کند که ما به این نگاه بیشتر توجه کنیم که زبان فارسی اصلی‌ترین رکن هویت ایرانی است.
سیدعباس صالحی سپس درباره مؤلفه‌های هویت ایرانی، اظهار کرد: دیرپاترین و مستمرترین مؤلفه ما، زبان است. دین، آداب و رسوم و خیلی از چیزهای دیگر در معرض تحولات تاریخی قرار گرفتند. آنچه روشن است این است که تاریخ ایران بل زبان فارسی یک خط اتصالی روشن دارد. فارسی جدید یا فارسی نوین با فارسی دوره اسلامی که بیش از ۱۱۰۰ سال یا بیشتر ادامه یافته است و با فارسی میانی دوره ساسانی و قبل از آن هم فارسی باستان پیوندهای اتصالی عمیقی دارد و اینگونه نیست که ما شاهد چند زبان باشیم.
او با اشاره به تحولات زبان فارسی میانی نسبت به فارسی باستان، افزود: تحولات فارسی پس از اسلام، نسبت به فارسی دوره ساسانی بسیار کمتر بوده است اما خطوط مستمر این دوره‌های تاریخی قابل توجه است. ما با تغییرات نوع مذهب، روبه‌رو بودیم اما زبان فارسی نوین مستمر به فارسی باستان متصل بوده و طبیعتاً زبان مؤلفه پایدار هویت ماست.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با طرح این پرسش که چرا با آمدن اسلام به ایران تغییر زبانی صورت نگرفته است، تصریح کرد: آیا فاتحان رفتار متفاوتی در ایران و سایر مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا داشتند؟ به نظر چنین نمی‌آید و تاریخ چنین روایتی را نمی‌کند. به نظر ظرف زبان پارسی می‌توانسته حامل تفکرات دینی جدید باشد؛ یعنی ظرفیت زبان فارسی به گونه‌ای بوده که توانسته با دین جدید نسبت برقرار کند و لذا نیازی به تغییر زبان پدید نیامده و با همین نگاه هم وقتی که اسلام می‌خواهد از ایران به طرف شبه قاره حرکت کند با ظرف زبان فارسی حرکت می‌کند زیرا این زبان قدرت ارتباطی بیشتری از زبان عربی با مردم منطقه داشته است.
او تأکید کرد: زبان فارسی، رکن اصلی هویتی ایرانی است چون قدیمی‌ترین و مستمرترین بخش مولفه‌های هویت ایرانی است.
سیدعباس صالحی با بیان اینکه دین جزء تفکیک‌ناپذیر قومیت ایرانی است، ادامه داد: دین اسلام چنین اتفاقی را در فضای هویت ایرانی پدید آورده و در این ۱۴۰۰ سال که اسلام به ایران آمده است، زبان فارسی یک پیوند عمیق با هویت دینی ما دارد. از این جهت خیلی متفاوت است با زبان‌های دیگری که مسلمانان در کنار دیانت دارند. پیوستگی زبان فارسی با هویت دینی خیلی عمیق است. اگر دین را بخشی از هویت ایرانی بدانیم که می‌دانیم بدون هیچ دغدغه‌ای جامعه ایرانی، جامعه دیندار و اسلام‌مدار است که در بستر زبان فارسی حرکت کرده است.
او سپس به اقوام مختلف ایران که گویش‌های مختلفی دارند اشاره کرد و توضیح داد: زبان فارسی توسط همه اقوام ایرانی بافته شده است. این فرش زبان فارسی که به این زیبایی است در اجزای مختلف و ترکیب خود توسط اقوام ایرانی ساخته و پرداخته شده است. این زبان در طول تاریخ یک زبان میانجی و زبان ارتباطی بوده که مسئولیت وحدت و انسجام ملی را داشته است. عملاً اقوام ایرانی به‌عنوان جزء لاینفک از جمعیت و منابع انسانی ایران با هم در گذشته و امروز یک کار مشترک تاریخی کردند و آن تلاش‌هایی است که در حوزه زبان فارسی داشتند. بنابراین اگر ما از هویت ایرانی و هویت اقوام صحبت می‌کنیم، زبان فارسی بستر این هویت را در طول تاریخ ساخته و پرداخته است.
وزیر ارشاد با اشاره به ضرب‌المثل‌هایی که در زبان فارسی داریم و این ضرب‌المثل‌ها در زبان‌های دیگر نیز به کار می‌رود گفت: این بخشی از هویت ماست؛ هویت ارتباطی و هویت اجتماعی که از حوزه ادبیات فارسی، شعرها و یا نثرهای زیبایی پدید آمده و به ضرب‌المثل تبدیل شده است.
سیدعباس صالحی خاطرنشان کرد: اگر از چیزی به نام هویت ایرانی صحبت می‌کنیم و به آن توجه داریم و یا باید داشته باشیم، اگر حوزه‌ها و مسئله‌هایی مثل خلیج فارس را مهم می‌دانیم که حتماً باید مهم بدانیم، هیچ نگاه طمع‌ورزانه چه در نام و چه در آب و چه در خاک این منطقه، نمی‌تواند به یک نقطه برسد و همه طمع‌ها را از بین خواهد برد، اما روح و بنیان هویت ایرانی زبان فارسی است. با این نگاه باید به هویت ایرانی نگاه کنیم.
او با اشاره به اختلاف در نگاه‌های سیاسی، دینی و تفاوت سلیقه نسبت به اداره جامعه خاطرنشان کرد: اگر به ایران و هویت ایرانی می‌اندیشیم باید به زبان فارسی نگاه کنیم. مخاطراتی در حوزه فضای مجازی داریم که این مخاطرات مشترک جهانی است و همه زبان‌ها به مرور زمان تحول پیدا می‌کنند، اما زبان فارسی به علت داشتن ریشه عمیق و بدنه مستحکم در طول زمان تغییرات را در درون خود هضم کرده است ولی الان به اعتبار سرعت تغییرات در فضای مجازی و نوع مراوده‌ای که نسل ما با این فضا دارد، دغدغه‌ها نسبت به زبان به همان میزان اهمیت پیدا می‌کند.
روزی نیست که متنی درباره «شاهنامه» منتشر نشود
غلامرضا امیرخانی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی در این مراسم با خیرمقدم به حاضران گفت: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به عنوان بزرگترین نگاهبان و پاسبان زبان فارسی در جهان است که میلیون‌ها جلد کتاب، نشریه، پایان‌نامه و سایر منابع در آن نگهداری می‌شود. افتخار این را داریم که گنجینه‌ای از آثار مکتوب و غیرمکتوب در قالب محمل‌های نوین اطلاعاتی را هم در اختیار داریم. همچنین وظیفه حفظ، نگهداری و اشاعه آن را برای امروزیان و آیندگان به عهده داریم.
او افزود: بررسی میراث مکتوب ایرانیان به ویژه از لابه‌لای نسخ خطی و نسخ کهن که قابل تحقیق و پژوهش است، نشان‌دهنده این واقعیت است که بعد از سرایش «شاهنامه»، شاید نسبت به این کتاب، در مقاطعی بی‌مهری یا کم‌توجهی شده است، ولی به تدریج، بعد از قرن هفتم و در دوره ایلخانی به «شاهنامه» و مقام فردوسی توجه شده که تا امروز ادامه دارد.
امیرخانی خاطرنشان کرد: اگر نگاهی به میراث مکتوب و نسخه‌های به خصوص نفیس هنری داشته باشیم که امروزه در کتابخانه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شود، شاهد روند رو به رشد توجه به «شاهنامه» هستیم. در دوره ایلخانی «شاهنامه» معروف به «شاهنامه دموت» را داریم که متاسفانه سرنوشت تلخی پیدا کرد و الان فقط برگ‌هایی از آن در موزه‌ها و گالری‌های دنیا نگهداری می‌شود. در قرن نهم «شاهنامه بایسنقری» را داریم که امروزه در کاخ گلستان نگهداری می‌شود و در قرن بعد هم «شاهنامه طهماسبی» را داریم که با تلاش‌های زنده‌یاد مرحوم دکتر حبیبی به ایران بازگشت.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی اظهار کرد: امروز هم اگر در بانک‌های اطلاعاتی کتابخانه ملی جست‌وجو کنیم، خواهیم دید آثار متعددی در این زمینه وجود دارد. روزی نیست که در ایران کتابی راجع‌به «شاهنامه» یا تحریری از «شاهنامه» به نظم و نثر منتشر نشود. ۴۱۰ پایان‌نامه در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا راجع به فردوسی و «شاهنامه» وجود دارد و ۷۵۵۲ عنوان کتاب که بسیار رقم قابل توجهی است و نشان می‌دهد که در کشور ما، فردوسی از چه جایگاه بی بدیلی برخوردار است.
قدمت دشمنی با زبان فارسی و نام «خلیج فارس»
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این آیین با خیرمقدم به حاضران در سخنانی مکتوب گفت: فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران که گاهی فرهنگستان سوم نامیده می‌شود، در سال ۱۳۶۹ تاسیس شده و امسال ۳۵ ساله شده است. ۳۵ سالگی برای یک موسسه علمی، هر چند عمر کمی نیست، چندان زیاد هم نیست. ترکه نازکی که ۳۵ سال پیش در شورای عالی انقلاب فرهنگی به همت رئیس جمهور وقت و رهبر معظم کنونی جمهوری اسلامی ایران غرس شد و اکنون به نهال برومند و بالابلندی مبدل شده و می‌رود که دیری نگذرد که درختی بسیار شاخ شود و سایه و ثمرش از خانه ما فراتر رود و به همسایگان دور و نزدیک نیز بهره رساند.
او افزود: زبان فارسی که تباری چندهزارساله دارد، همواره رشته پیوند همه مردم ایران و مدار و محور وحدت ملت ایران و از ارکان اصلی هویت ملی ایرانیان به شمار رفته است. این زبان بیش از هزار سال پیش به همت نویسندگان و شاعران بزرگی چون رودکی به درجه‌ای از کمال و پختگی رسیده بوده که به فردوسی بزرگ این توانایی را بخشیده که «شاهنامه» را با آن همه اسطوره و افسانه و حماسه و حکایت و حکمت بسراید و با فراهم آوردن دیوانی افزون‌تر از ۵۰ هزار بیت کاخی بلند و باشکوه از نظم پی افکند که باد و باران بدان گزندی نرساند. ایرانیان که در جای جای ایران‌زمین به زبان‌ها و گویش‌های گوناگون سخن می‌گفتند، از دیرباز فارسی را به عنوان زبان مشترک میان خود انتخاب کرده‌اند و به مدد این زبان بر اختلاف زبان‌ها غلبه کرده و ناهمزبانی را به همزبانی و همدلی بدل کرده‌اند.
حداد عادل سپس بیان کرد: فارسی نه‌تنها حلقه بسته ایرانیان که زبان مشترک بسیاری از مردمان سرزمین‌های دور و نزدیک در شبه قاره هند و آسیای میانه و آسیای صغیر و آناتولی و غرب آسیا نیز بوده است. بی‌سبب نیست که از روزگاران کهن تا امروز هر بیگانه‌ای که چشم طمع به ایران دوخته بوده و عظمت ایران و عزت ایرانی را برنمی‌تابیده انگیزه شوم خود را به صورت تعریض و تعرض به زبان فارسی بیان می‌کرده تا بدان‌جا که حتی با نام تاریخی چندهزارساله «خلیج فارس» هم دشمنی می‌ورزیده است. زبان فارسی با وسعت واژگانی و نیرومندی دستور زبان خود قابلیت رشد و توسعه خود را در طول تاریخ به اثبات رسانده و توانسته است هم زبان بیان احساسات و عواطف و اعتقادات و اخلاق و هم زبان علم و حکمت شود. گواه ما بر اینکه زبان فارسی می‌تواند زبان علم شود وجود کتاب‌هایی نظیر ترجمه قرآن معروف به «قرآن طبری» است که دست کم یکصد سال قبل از سروده شدن «شاهنامه» پدید آمده است.
او خاطرنشان کرد: فرهنگستان با تکیه بر چنین پشتوانه‌ای است که توانسته است در ۳۰ سال اخیر برای لغات و اصطلاحات علمی و فنی بیگانه نزدیک به ۷۰ هزار معادل فارسی تصویب کند و آن مجموعه را در قالب فرهنگ لغتی مفصل همزمان با برپایی این مجلس در سی و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران منتشر سازد و در دسترس اهل علم و ادب قرار دهد. انتشار ۳۷ فرهنگ تخصصی موسوم به «هزار واژه» در رشته‌های علمی و فنی که دربردارنده مصوبات فرهنگستان است گواه دیگری بر این سخن است که زبان پارسی می‌تواند زبان علم شود. علاوه بر این فرهنگستان طرح ملی بزرگ دیگری را نیز در دست اجرا دارد که همانا تألیف «فرهنگ جامع زبان فارسی» است. در این طرح مقرر است که فرهنگی در ۳۵ مجلد منتشر شود تا این زبان را با همه تحول و دگرگونی‌های تاریخی و زبانی آن یک‌جا گرد آورد و با تکیه بر شواهد منظور و منثور تعریف کند. از این مجموعه، تا کنون سه مجلد به چاپ رسیده است. در کنار این کوشش‌های زبانی فرهنگستان توانسته است با تالیف دائره‌المعارفی به نام «دانشنامه زبان و ادب فارسی» مرجع قابل اطمینان و سودمندی در اختیار استادان زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگران و دانشجویان این رشته قرار دهد و آنان را از مراجعه به منابع دور از دسترس بی‌نیاز کند. چاپ سوم این دانشنامه با تألیف یک ذیل هزار صفحه‌ای به ۱۴ مجلد بالغ شده است. فرهنگستان زبان و ادب فارسی زبان‌های باستانی و نیز زبان‌های محلی و مادری و گویش‌های گوناگون را در سراسر ایران نه تنها یک واقعیت بلکه یک فرصت و یک نعمت و برکت می‌داند و حفظ آن زبان‌ها و گویش‌ها را نیز وظیفه خود می‌شناسد. گواه این سخن پژوهش سی و چندساله در این زبان‌ها و گویش‌ها و تألیف ده‌ها کتاب حامی گویش‌های محلی در سراسر ایران در فرهنگستان است.
غلامعلی حداد عادل تأکید کرد: امروزه زبان فارسی به درجه‌ای از قوت رسیده که می‌تواند هم در عرصه شعر و ادب آثاری بدیع و دلنشین و هم در حوزه علم و فن کتاب‌های روزانه و کارآمد پدید آورد. رشد چشمگیر شعر فارسی و گسترش ادبیات داستانی و ترجمه‌های فراوان داستان‌های بلند و کوتاه از زبان‌های دیگر به زبان فارسی و ترجمه آثار فلسفی فیلسوفان بزرگ به این زبان واقعیتی انکارناپذیر است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد سعدی گفت: معانی عمیق و لطیف الهی و عرفانی موجود در متون نظم و نثر کهن، فارسی را به حق شایسته عنوان زبان دوم جهان اسلام ساخته و نیاز سایر کشورها به زبان فارسی برای گسترش روابط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی سبب شده است تا کرسی‌های آموزش زبان فارسی در دانشگاه‌های کشورهای خارج برقرار و کلاس‌های آزاد آموزش زبان فارسی به مشتاقان یادگیری این زبان پررونق باشد. بنیاد سعدی که عمر آن به ۱۵ سال نزدیک می‌شود در کنار فرهنگستان امر مهم آموزش و گسترش زبان فارسی را در جهان بر عهده گرفته و بر پایه اصول علمی حاکم بر آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان و استفاده از انواع امکانات در این راه تلاش می‌کند.
او ادامه داد: فرهنگستان نمی‌خواهد جانشین دانشکده‌های ادبیات و حتی موسسات پژوهشی این حوزه شود بلکه راهبرد اصلی آن است که زیرساخت‌های لازم را برای انواع پژوهش‌ها و فعالیت‌های زبانی ایجاد کند و در اختیار موسسات علمی و پژوهشگران و نویسندگان و ادیبان و مترجمان قرار دهد. بر پایه چنین رویکردی فرهنگستان درهای خود را به روی استادان و دانشجویان و معلمان مدارس و حتی دانش‌آموزان گشوده و امکان استفاده از کتابخانه غنی و ارزشمند خود را برای محققان فراهم ساخته است فرهنگستان زبان و ادب فارسی به مناسبت فرخنده روز بیست و پنجم اردیبهشت با گرامیداشت یاد و نام فردوسی و «شاهنامه» او این روز را به همه ملت ایران و همه فارسی‌زبانان و فارسی‌دانان و دوستداران این زبان در سراسر جهان تبریک می‌گوید و امیدوار است بتواند با بهره‌مندی از استادان عالیقدری که اعضای پیوسته و وابسته و افتخاری آن در ایران و دیگر کشورهای جهان‌اند به وظیفه خطیر خود در پاسداری از این میراث ارزشمند ملی و جهانی عمل کند.
گلرخسار صفی‌آوا، شاعر مطرح تاجیک در آیین پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی که روز (چهارشنبه، ۲۴ اردیبهشت 1404) در تالار قلم کتابخانه ملی برگزار شد، با بیان اینکه خاک ما شاعرکار است درباره زبان فارسی گفت: این زبان در تاجیکستان، تاجیکی است، در افغانستان، فارسی دری است و در ایران عزیز، فارسی است. این زبان فارسی است و فارسی خواهد بود.
او خاطرنشان کرد: خیال می‌کنم که ما و شما ثروتمندترین انسان‌های عالم هستیم زیرا آفریدگار به هر کس این زبان را نصیب نمی‌کند بنابراین باید که وارثش باشیم.
صفی‌آوا تأکید کرد: همه ما مدیون زبان فارسی هستیم، کیست که زبان خود را دوست نداشته باشد اما زبان ما ۳۶۶ پهلو دارد. این زبان واقعا مایه افتخار است.
او سپس شعری را درباره شاهنامه و فردوسی خواند.
نعمت ایلدیریم، استاد زبان فارسی و مترجم شاهنامه به زبان ترکی استانبولی هم درباره سیر شاهنامه در ترکیه توضیحاتی ارائه کرد.
او با بیان اینکه ایرانیان فردوسی را به عنوان شاعری ملی پذیرفتند، گفت: شاهنامه یکی از شاهکارهای کلاسیک جهان عمدتاً بر اساس داستان‌های قهرمانی به تاریخ افسانه‌ای و نیمه‌اسطوره‌ای و مردمی و سیر تاریخی واقعی ایران پیش از اسلام می‌پردازد. فردوسی بی‌تردید بزرگترین شاعر قهرمانی این جغرافیا است، شاهنامه تاریخ ماجرای ایران در گذر زمان و رد پای زمان در خاک ایران است. در شاهنامه افسانه‌ها و روایت‌های کهن ایرانی کنار هم جمع‌آوری شده است. در شاهنامه آن فرزانه به فلسفه و اخلاق و اشعار پهلوانی پرداخته است. فردوسی سعی کرده داستان‌های ملی ایرانی و تاریخ ایرانیان را با ارزش‌های خود به بهترین شکل بازتاب بدهد.
به گفته ایلدیریم، شاهنامه تأثیر چشمگیری بر ادب آناتولی گذاشته و آن‌ها شاهنامه‌هایی به زبان ترکی و فارسی نوشته‌اند.
او سپس درباره نسخه‌هایی که از شاهنامه در ترکیه وجود دارد توضیح داد. همچنین درباره اینکه چرا سراغ شاهنامه رفته گفت و یادآور شد طی ۱۰ سال، شاهنامه را بر اساس ۱۳ نسخه به زبان ترکی ترجمه کرده است.
هاشم رجب‌زاده، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز در نوشته‌ای مکتوب درباره ترجمه شاهنامه به زبان ژاپنی توضیح داد.
منبع: ایسنا