میراث مکتوب- مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با همکاری نشر کازرونیه و شرکت پتروشیمی بندر امام کتاب «تاریخ خلیج فارس (بنادر و جزایر ایران)» تألیف محمدحسین سعادت کازرونی (زاده ۱۲۸۲ ق در نجف و درگذشته ۱۳۵۴ ق در شیراز) را با تصحیح و پژوهش عبدالرسول خیراندیش، استاد تاریخ دانشگاه شیراز و عمادالدین شیخ‌الحکمایی، پژوهشگر مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و مدیر نشر کازرونیه منتشر کرد. در گفت‌وگو با عمادالدین شیخ‌الحکمایی به بررسی اهمیت این کتاب و نکات مهم آن پرداخته شده است.
*****
آقای شیخ‌الحکمایی ابتدا درباره شخصیت سعادت کازرونی و آثاری که از او درباره خلیج فارس به چاپ رسیده بگویید؟
محمدحسین سعادت بوشهری (۱۲۴۴ ش نجف – ۱۳۱۴ ش شیراز) پژوهشگر تاریخ، از پیشگامان آموزش و پرورش مدرن در جنوب ایران و نخستین نماینده لار و بندر لنگه در مجلس شورای ملی بود. او بنیانگذار مدرسه سعادت در بوشهر است. محمدحسین سعادت در سال ۱۳۱۷ به بوشهر رفت و مدرسه سعادت را تأسیس کرد و از همین رو، به سعادت مشهور شد. مدرسه سعادت نخستین مدرسه به سبک جدید در حوزه خلیج فارس بود. در سال ۱۲۸۱ ش (۱۹۰۲ م) رابیندرانات تاگور، شاعر و فیلسوف هندی در نخستین سفرش به ایران از مدرسه سعادت بازدید کرد. خبر بازدید تاگور از این مدرسه در روزنامه‌های آن روز تهران بازتاب یافت و روزنامه فارسی‌زبان حبل المتین، چاپ کلکته هندوستان نیز، گزارشی از آن به چاپ رساند.
محمدحسین سعادت در دوره چهارم مجلس شورای ملی، به عنوان نماینده لار انتخاب شد. هنگام طرح اعتبارنامه‌اش در مجلس اعتراض شد که انتخابات در بندر لنگه برگزار نشده، با اینکه این شهر نیز جزو حوزه انتخابیه او است، بنابراین باید در این حوزه تجدید انتخابات می‌شد؛ با این حال، نمایندگان تصمیم گرفتند به اعتبارنامه او رأی بدهند. اعتبارنامه او نزدیک به پنج ماه پس از شروع به کار مجلس چهارم، در ۲۵ آبان ۱۳۰۰ تصویب شد، اما خودش تا مدت‌ها بعد به مجلس نرفت. لار از دوره نخست تا سوم مجلس ملی، نماینده‌ای نداشت؛ از این رو، سعادت نخستین نماینده مجلسی ملی لار شمرده شده است
کتاب «تاریخ خلیج فارس دومین اثر او پس از کتاب تاریخ بوشهر (انتشار ۱۳۹۰ ش) است. با توجه به اشراف نویسنده به تاریخ و فرهنگ ایران، نگاه نو و حضور جدی او در عرصه فرهنگ و سیاست، این اثر همچنان می‌تواند برای تاریخ خلیج فارس و جزایر آن و حتی برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و اقتصادی در حوزه جنوب ایران مهم باشد. یگانه نسخه این اثر که متعلق به کتابخانه علی‌اصغر حکمت بوده است اکنون در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.
نویسنده نخست تصمیم داشته که مجموعه بنادر و جزایر خلیج ایران را در یک مجموعه تدوین کند، اما چون بخش مربوط به تاریخ بندر بوشهر بسیار حجیم‌تر از بقیه بنادر و جزایر از آب درآمده بود، تاریخ بوشهر را از بقیه متن جدا می‌کند و با یک مقدمه تقریباً مشترک، برآن می‌شود که بخش بنادر و جزایر را به کتاب مستقل تبدیل کند. همچنین نیافتن فرصت کافی برای تکمیل جزئیات و تدوین نهایی هر دو کتاب از سوی نگارنده، کار تصحیح را با مشکل مواجه کرده است؛ بنابراین نسخه چاپی اثر حاضر، تصحیح به معنای مصطلح آن نیست. چرا که نسخه خطی موجود را بیشتر باید یادداشت‌هایی به قصد تألیف دانست تا یک نسخه نهایی.
جایگاه این کتاب در میان آثار درباره خلیج فارس چیست؟ این کتاب چه ویژگی‌های متمایز و نکات بدیعی دارد؟
مرحوم سعادت شخصیتی است که دست کم ده سال در بوشهر -که آن زمان از مهم‌ترین شهرهای ایران بود- زندگی کرده است. او به دروس حوزوی آشنا و در مدارس جدید نیز درس داده بود. او صرفاً گزارشگری معمول نیست بلکه انسانی صاحب اندیشه است. او در جریان سیاست‌گذاری‌های کلان کشوری بوده است. با توجه به نکاتی که ذکر کرده است به نظر می‌رسد به چند زبان آشنا بوده است و منابع روز را می‌شناخته است.
به نسبت کارهای دیگری که در حوزه خلیج فارس انجام شده است، به نظر من ویژگی خاص کتاب این است که می‌خواهد ابتدا خوب جغرافیا را بشناسد و توضیح دهد و سپس برای آینده برنامه ارائه کند. او می‌گوید تنگه هرمز نگین انگشتر همه جهان است. اشاره می‌کند که یک مشکل بزرگ ما این است که صنایع را در مرکز کشور ایجاد می‌کنیم و بعد مجبوریم برای صدور آن هزینه زیادی بکنیم. پیشنهاد او این است این فعالیت‌ها را در سواحل انجام دهیم. این نوع نگاه بر اساس شناختی عمیق شکل گرفته است و پیشنهادات او همچنان پس از نود سال قابل پیگیری است.
برای نمونه او می‌نویسد: «مزیّت عمده خلیج بر سایر ممالک ایران به این است که به واسطه اتصال آن به ممالک عالَم و سهولت حمل و نقل آلات و ادوات برای تأسیس کارخانجات، فوق‌الوصف موافق و مساعد است. سهو بزرگی که ایرانیان از حیث صناعت و تأسیس کارخانجات کرده‌اند این است که به خیالشان باید مرکز کارخانجات لزوماً در شهرهای داخله باشد. این مطلب به واسطه دشواری حمل و نقل ادوات و آلات ماشین و نداشتن راه آهن خیلی مانع پیشرفت و ترقی صنایع و کارخانجات گردیده است و تا به حال در چندین مورد به تجربه رسیده است که کارخانه‌های مؤسسه‌ای در داخله به جای نفع، ضرر رسانیده است، ولی به عکس اگر تأسیس کارخانجات در خود بنادر بشود، به واسطه قرب جوار و اتّصال به خارجه و سهولت حمل و نقل آلات ماشین البته ذی‌نفع؛ و طول نمی‌کشد که بنادر به واسطه همین قرب جوار با خارجه یکی از بازارهای عمده عالَم واقع خواهد شد. چنان که یکی از پادشاهان بزرگ قدیم ایران فرموده است، تنگنای هرمز، نگین انگشتر تمام جهان میباشد. تفسیر این جمله این است که هر کس مالک دریا باشد مالک تجارت عالم خواهد شد و هر کس مالک تجارت عالم شد، مالک ثروت آن و بالاخره مالک عالم خواهد شد.»
روابط ایران با کشورهای خارجی و عملکرد آن‌ها درباره خلیج فارس چگونه توضیح داده شده است؟
او توضیح می‌دهد که توجه کشورهای دیگر به ما نه به واسطه نفت بلکه به علت اهمیت دریا به طور کلی است و به همین دلیل پیشنهاد می‌دهد که خلیج فارس به سلاح‌های جدید مجهز شود. او توضیح می‌دهد: «شاید خوانندگان کتاب و سیاست‌مداران قرن بیستم و احزاب سیاسی دوره مشروطیت ایران چنین تصور کنند ابتدای علاقه‌مندی دولت انگلیس به خلیج، مانند علاقه‌های سایر دوَل در قرن نوزدهم و یا از زمان پیدایش معدن نفت و قدری بالاتر شروع گردیده، ولی چنین نیست. بلکه مبدأ آن دیرتر از آن زمانی است که آن‌ها تصور می‌کنند. و این سیطره سیاسی و نفوذ تجاری و قدرت جنگی که امروزه بر سواحل و جزایر و تا داخله بین‌النهرین سایه افکنده، ثمر زحمات و مجاهداتِ زاید بر سیصدسال و نتیجه اعمالی است که این دولتِ هوشیارِ بیدارِ بااقتدار در این قرون متوالیه آن را به وسیله عوامل سه‌گانه اجتماعی یعنی تجارت با سرمایه و سیاست با عقل و درایت و جنگ با علم و قدرت به دست آورده میباشد، تازگی ندارد. و مادام که فکر سیاست استعماری در جهان باقی و نزاع غرب بر شرق پایدار و استوار باشد، تنازع استعماری نیز در خلیج دوام خواهد داشت.
شاید عصر حاضره هم به قضایایی آبستن باشد که نتایج آن با ضعف امروزی ما در آتیه خلیج ایجاب مشاکلی سخت‌تر نماید زیرا که نتایج سببیّه زمان حاضر که فرزند گذشته و پدر آینده است، ممکن است در میدان مبارزه اقتصادی مستقبل سیاستی مهیب‌تر از گذشته برای سکّان خلیج تولید نماید. بنابراین بر صاحب حقیقی خلیج (دولت ایران) واجب فوری است که خلیج و سواحل و جزایر آن را به سلاح امروز [ی] مجهّز نموده، شاید بدین وسیله بتواند تجارت و سیاست خود را حفظ نماید و هم تجارت اجانب را از دزدان دریایی مصون دارد.»
روند تصحیح کتاب به چه شکل طی شد؟ در این روند با چه دشواری‌هایی روبه‌رو بودید؟ نسخه خطی کتاب چه ویژگی‌هایی داشت؟
این بخش منتشرشده از کتاب به تعبیری می‌تواند جلد دوم کتاب تاریخ بوشهر باشد که پیش از این از سعادت به چاپ رسیده بود. موضوع این است که هدف سعادت این بوده که کتابی جامع درباره بنادر و جزایر خلیج فارس بنویسد اما بخش بوشهر کتاب بسیار مفصل شده بود و در ادامه به این نتیجه می‌رسد که آن را به عنوان کتابی مستقل ببیند. بخش دیگر به نحوی ناتمام باقی می‌ماند و متنی نهایی از این کتاب نداریم. بنابراین تصحیح این کتاب به نحوی تدوین هم هست؛ زیرا باید مطالب تکراری را حذف می‌کردیم و سامان می‌دادیم. این دو کتاب مجموعاً می‌توانسته تاریخ جامع خلیج فارس باشد. دکتر عبدالرسول خیراندیش بر کتاب مقدمه نوشتند و توضیحات خوبی اضافه کردند. بخش نمایه‌ها نیز مهم است و با شکل استاندارد تدوین شده است. اصل این دو دفتر که اکنون در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود قبل از انتقال به دانشگاه، متعلق به کتابخانه شخصی علی‌اصغر حکمت بوده است. به نظر می‌رسد که مرحوم سعادت این دو کتاب را به حکمت داده است، شاید به قصد اینکه با حمایت او منتشر شود.
نوشتن این کتاب یک دوره بیست ساله از میانه پادشاهی احمدشاه تا میانه پادشاهی رضاشاه به درازا کشیده است. این هنگام سعادت در بوشهر اقامت داشت. این کتاب پس از گذشت سال‌ها، همچنان دارای اعتبار و قابل اعتناست. زیرا به واقع نویسنده محقق و متفکر آن آگاهی تاریخی شگفت‌انگیزی را در تفسیر گذشته پشت سر گذاشته، تبیین روزگار خویش و تشخیص آینده‌ای که فرا می‌رسید، از خود نشان داده است. تجربه روابط ایران و انگلیس در دوره صفویه، دوم آنچه که طی جنگ جهانی اول و پس از آن رخ داد و دیگری پدیدار شدن افق تحولاتی که در حال چهره بستن بود از نکات قابل ذکر در این اثر است.
این کتاب در سه فصل از سوی سعادت کازرونی تألیف شده است. فصل نخست در موقع جغرافیایی و احوالات طبیعی و امور سیاسی و اقتصادی و تفسیمات مُلکی سواحل خلیج ایران است. در این فصل آن طور که از نامش پیداست به حدود طبیعی، اوضاع و تشکیلات و اهمیت خلیج فارس در نظر سلاطین قدیم پرداخته است.
فصل دوم شرح تاریخ و وقایع ماضیه و حوادث جاریه بنادر مهمه خلیج فارس ایران و توجه دوَل اروپایی به خلیج ایران است. جنگ‌های ایران و یونان، عظمت مقدونیه، فتح آسیا به دست اسکندر از جمله مباحث مطروحه در این فصل است. سعادت در فصل سوم به جزایر خلیج پرداخته است.
کتاب «تاریخ خلیج فارس (جزایر و بنادر ایران) از سوی مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با همکاری نشر کازرونیه و شرکت پتروشیمی بندر امام ماهشهر به بهای ۲۶۰ هزار تومان منتشر شده است.
آناهید خزیر
منبع: ایبنا