میراث مکتوب- آیین بزرگداشت استاد عباس زریاب خویی همزمان با سی‌امین سال درگذشت استاد همراه با رونمایی از کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» شنبه ۱۳ بهمن ماه ۱۴۰۳ در سالن فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
تقی پورنامداریان، استاد بازنشسته پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این مراسم گفت: استاد عباس زریاب خویی بزرگ‌تر از آن است که من بخواهم در مورد او سخن بگویم. شاید مرتضی هاشمی به سبب انتشار این کتاب در مورد اسلام بزرگ اصرار داشت که در این جلسه حضور داشته باشم و در مورد این شخصیت سخن بگویم. متاسفانه در خود صلاحیتی نمی‌بینم که در مورد مردی چنین بزرگ اظهارنظری کنم.
وی افزود: او در نسخه‌شناسی و در ترجمه آثار بزرگ به خصوص در ترجمه آثار آلمانی و انگلیسی فردی بزرگ بود. آراء و آثار راوندی و مقاله‌های متعدد در مجله‌های مختلف به قلم اوست. درس‌های او درباره ظهور اسلام و سیره نبی که در ۲۴ جلسه در حسینیه ارشاد ایراد کرد، مشحون از نکات جذاب است. او درس حوزوی نیز خوانده بود و سنت و تجدد را در خود جمع آورده بود.
پورنامداریان بیان کرد: استاد عباس زریاب خویی ایمان و عقیده راسخ به دین اسلام داشت. در راوندی با استدلال و استفاده از منابع معتبر سعی می‌کند اشتهار ابن راوندی را به کفر کاهش دهد. او می‌نویسد؛ راوندی شخصیتی مبهم و ناشناخته باقی مانده است، هر چه از اقوال او در دست داریم همه از معاندان است. سپس آنچه را که درباره او در کتاب‌های مختلف آمده است، همه را نقل می‌کند و تناقض آنها را آشکار می‌کند.
وی در ادامه گفت: در مقاله بایزید بسطامی اشاره می‌کند که بایزید باید از رجال قرن دوم باشد نه از رجال قرن سوم و این ادعا را با ادله ثابت می‌کند. او در جلسات درسی که در حسینیه ارشاد داشت، نیز همه جوانب را در نظر می‌گرفت. سخن او ساده، روشن و در عین حال تاثیرگذار بود. او بارها ذکر می‌کند وقایعی که برای پیامبر قبل از بعثت رخ می‌دهد، جنبه کرامات و معجزات دارد.
نویسنده کتاب رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی افزود: استاد عباس زریاب خویی اگرچه تعهد می‌کند به جریان‌های طبیعی بپردازد اما ایمان راسخ او سبب می‌شود که بارها عهد خود را بشکند و از آیات غیرطبیعی سخن بگوید. او در کتاب «آیینه جام» تبحر خود در مسائل ادبی را نشان می‌دهد. استاد در هر فرصتی که پیش می‌آید به اندیشه حافظ و به تاویل برخی ابیات نیز می‌پردازد. قدما شعر را خدایی می‌دانستند، حافظ شعر را خداداد می‌داند و می‌سراید، قبول خاطر و لطف سخن خداداد است.
پورنامداریان بیان کرد: او می‌نویسد قرآن که ذکر است هم بر رسول خدا نازل می‌شود و هم بر او تعلیم می‌شود، اما شعر تعلیمی است و بر کسی نازل نمی‌شود. کسانی که حضرت رسول (ص) را شاعر می‌دانستند جنبه فوق طبیعی بودن آن را در نظر داشتند. چرا فقط به حافظ لسان‌الغیب گفته‌اند، زیرا یکی از محققان بی‌نظیر و صاحب فکر در دانش حاضر بود.
وی گفت: به قول استاد عبدالحسین زرین‌کوب، استاد عباس زریاب خویی دریایی بود که خاموش شد، دریغا دریا، دریغا زریاب، دریغا فرهنگ ایرانی.
تسلط او بر جوانب مختلف شگفت‌انگیز بود
همچنین علی بهرامیان، معاون علمی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در این مراسم گفت: با انتشار کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» که با سی‌امین سال درگذشت استاد عباس زریاب خویی تقارن پیدا کرده است، یاد او تجدید می‌شود. می‌ترسم به اغراق و مبالغه متهم شوم اما مطالبی که تقی پورنامداریان بیان کرد، پهنه علم و دانش استاد عباس زریاب خویی را نشان داد و مایه شگفتی است.
وی افزود: بهترین گواه برای چنین صفتی مقالات اوست. استاد عباس زریاب خویی حافظه فوق‌العاده نیرومندی داشت. هم دانش او بسیار بود و هم بسیار خوانده بود. تسلط او بر جوانب مختلف شگفت‌انگیز بود. بسیار خوش اخلاق بود و نهایت لطف و محبت را داشت. زمانی که در کنار او حضور داشتم، فاصله سنی را حس نمی‌کردیم. عمر مرحوم عباس زریاب خویی چندان نپایید.
بهرامیان بیان کرد: خوشبختانه فایل‌های صوتی که از کلاس او باقی مانده بود به همت مرتضی هاشمی‌پور پیاده شد، در چندین نوبت خوانده شد و لحن گفتاری مرحوم زریاب در این کتاب حفظ شده است. به نظر من کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» کتاب بسیار آموزنده‌ای است. شناسایی منابع و مآخذ و تاویل آنها کار هر کسی نیست. او زمانی این کار را به انجام رساند که سال‌ها از برگشت او از غرب می‌گذشت و به نوعی شرق و غرب در او جمع شده بود.
وی در ادامه گفت: او در واقع نشان داد که چگونه می‌شود بدون اینکه به بنیان اعتقاد ضرر وارد شود، محققانه سخن گفت. یک محقق تاریخ در باب زندگی پیامبر اسلام چطور می‌تواند در یک امر قدسی تحقیق کند و یا به موضوع نزدیک شود، در حالیکه هیچ کتابی حاوی چنین بحثی نیست.
بهرامیان در ادامه قسمتی از کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» را خوانش کرد و افزود: خوب است اگر هنوز اسنادی از او باقی مانده، جمع‌آوری و منتشر شود. او هنوز کاملاً شناخته نشده و قدرش ناشناخته مانده است.
مقالات استاد عباس زریاب خویی روح دارد
همچنین بهرام پروین گنابادی در این مراسم گفت: دانشگاه برای عباس زریاب خویی مثل آب بود برای ماهی. سال‌ها قبل از انقلاب در برکلی تدریس می‌کرد و می‌توانست به عنوان استاد رسمی به کارش ادامه دهد اما به ایران برمی‌گردد. او می‌گفت؛ من باید در این خاک باشم و مال بچه‌های این خاک هستم.
وی افزود: روز اولی که به دائرةالمعارف بزرگ اسلامی رفتم، مقاله‌هایی را به عنوان الگو می‌خواندم تا یاد بگیرم که چگونه بنویسم. همکارم، خانم بهاری گفت؛ مقاله بایزید بسطامی استاد عباس زریاب خویی را بخوان، آن را خواندم، با تمام مقاله‌ها متفاوت بود. مقاله او سبک داشت و به خواننده اطلاعات می‌داد. مقالات او روح دارد. او ۱۷۳ مقاله تالیفی و ۵ ترجمه دارد.
بهرام پروین گنابادی بیان کرد: عباس زریاب خویی در موضوعات گوناگون مقاله دارد. خیلی عجیب است که شخصی بر همه زمینه‌ها احاطه داشته باشد و در همه هم صاحب سبک باشد. فردگرایی، خردگرایی و خودشناسی نقاد را در مقاله‌های عباس زریاب خویی می‌بینیم. فرق تاریخ‌نویسی استاد عباس زریاب خویی با بقیه این است که اول منابع را برای شما نقد می‌کند و با نقد منابع به شما نشان می‌دهد که چه چیزهایی درست بوده است و چه چیزهایی درست نبوده است. او عیار زبان فارسی را در ترجمه‌هایش به ما نشان می‌دهد.
استاد عباس زریاب خویی ما را در بطن تاریخ ادیان به پیش می‌برد
مهران اسماعیلی، پژوهشگر تاریخ صدر اسلام نیز در این مراسم گفت: کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» با تاخیر به دست من رسید. کتاب دکتر فیاض در این زمینه در سال ۱۳۲۷ چاپ شد و همچنان چاپ می‌شود و به رغم اینکه تاریخ را سال‌شمار بیان می‌کند اما به دلیل دقت‌هایی که در آن وجود دارد، همچنان مورد استقبال قرار گرفته است.
وی افزود: با یک فاصله سی-چهل ساله مرحوم شهیدی این کتاب را منتشر کرد. کتاب دکتر فیاض همچنان در صدر قرار داشت تا اینکه کتاب دکتر زرگری‌نژاد منتشر شد که این کتاب جایگزین کتاب‌های قدیمی‌تر شد. کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» شرایط جهانی اسلام را توضیح می‌دهد. شرایط اقتصادی، اجتماعی، نظامی و بین‌المللی و… را توضیح می‌دهد.
اسماعیلی بیان کرد: از سال ۱۳۵۰ استاد عباس زریاب خویی یک فصل درباره جغرافیا و اقتصاد بیان می‌کند. او در یک فصل در مورد ادیان صحبت می‌کند. او تصورات ما را زمینی می‌کند و ما را در بطن تاریخ ادیان به پیش می‌برد. او در یک نگاه کلان به ما شرایط را نشان می‌دهد تا آیات و تصمیمات را به گونه‌ای دیگر بفهمیم. او بحث‌های مربوط به دین‌شناسی، بحث‌های مربوط به اخلاق را بیان کرده است. در بحث‌های اجتماعی خیلی روی مفهوم قبیله توجه دارد.
وی گفت: ما همچنان نظام عشایری را در جامعه خود داریم. اینکه قریش نتوانستند پیامبر را محدود کنند، تاویل قبیله‌ای دارد. استاد عباس زریاب خویی در سال ۱۳۵۰ تحلیل قبیله‌ای می‌کند. ما نگاه جامعه‌شناسی تاریخی داریم، اما توجه به جامعه‌شناسی قبیله‌ای در تحلیل تاریخ ایران و جهان کم داریم. همانطور که همه چیز در گذر زمان تغییر می‌کند، واژگان هم تغییر می‌کنند. او به زبان‌های مناطق مختلف توجه دارد.
وی افزود: استاد عباس زریاب خویی در کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» یک بُعد دیگر هم دارد و آن بُعد ایمانی دکتر زریاب خویی است. او در خیلی جاها سعی می‌کند از تفسیر قرآنی دفاع کند.
استاد عباس زریاب خویی مترجم زبردستی بوده است
مرتضی هاشمی‌پور، سردبیر مجله «فردان» نیز در این مراسم گفت: استاد عباس زریاب خویی مترجم زبردستی بوده است. در واقع ترجمه‌ای که امروز از تاریخ طبری داریم، از متن اصلی برتر است که از بخت بلند ما ایرانی‌هاست. نوشتن جمله نخست در مقاله یا ترجمه جمله نخست در مقاله و کتاب کار بسیار سختی است و توانایی مترجم یا نویسنده را نشان می‌دهد. استاد زریاب جمله نخست و طولانی را با استادی به سه جمله تقسیم کرده و مقصود نویسنده را منتقل کرده است. کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» حاصل زحمات علی بهرامیان است. تمام دنیا در چشم استاد عباس زریاب خویی ذره‌ای ارزش نداشت.
وی همچنین به دو مجادله قلمی بین عباس زریاب خویی و سیدجلال‌الدین آشتیانی و همچنین بین استاد عباس زریاب خویی و مجتبی مینوی اشاره کرد.
شرحی بر چاپ روضه‌الصفا
همچنین حجت‌الاسلام سیدمحمد حجت مرقاتی خوئی نیز به خاطره‌ای از استاد عباس زریاب خویی اشاره کرد و گفت: من تازه ملبس شده بودم و رئیس اهل قلم وزارت ارشاد بودم. یک روز استاد موقری آمد و گفت که برای تظلم آمده‌ام. کتابی که جلد نشده بود از کیف خود درآورد و گفت؛ به من کمک کنید تا آبروی علمی من محفوظ بماند. ناشری دست‌نوشته استاد را گرفته بود و درصدد بود که آن را پر از غلط به چاپ برساند.
وی افزود: اینکه جلوی چاپ آن کتاب را بگیرم در حوزه وظایف من نبود و قدرت اجرایی نداشتم، لذا به آقای احمدی، مدیر کل شرح آنچه را رخ داده بود، گفتم. در نتیجه همه کتاب‌ها در چاپخانه زیر نظر من خمیر شد، الا یک نسخه که در دست استاد بود. هفت سال بعد، استاد عباس زریاب خویی در مقدمه روضه‌الصفا نوشت: اگر حجت‌الاسلام سیدمحمد حجت مرقاتی خوئی نبود این کتاب چنین و چنان می‌شد.
حجت‌الاسلام سیدمحمد حجت مرقاتی خوئی بیان کرد: حتی ناشران هم می‌خواستند از نام او سوءاستفاده کنند. او در دائرةالمعارف مقاله می‌نوشت، زیرا به دلیل حسادت‌ها دانشگاه از حضورش محروم شد.
در پایان این مراسم امین زریاب خویی، فرزند استاد عباس زریاب خویی از حضار و خانه اندیشمندان علوم انسانی و برگزارکنندگان تشکر و ابراز امیدواری کرد که جامعه علمی کشور از کتاب «درس‌هایی درباره ظهور اسلام» که با زحمات علی بهرامیان به چاپ رسیده است، بهره ببرد.
منبع: ایبنا