میراث مکتوب- گزارشی اسنادی ـ پژوهشی از تهاجم فرهنگی بريتانيا به هويت ايران فرهنگی در هندوستان و پاكستان
«قلم گفتا كه من شاه جهانم» اگرچه؛ «قلم دركف دشمن است»
هنوز دیری نپاییده است، می‌توان با برداشتن گامی محكم و استوار، جانی تازه دمید به زبان، خط و شعر فارسی در شعاعی فراتر از ترسیم مرزهای جغرافیای سیاسی بریتانیا در قرن ۲۰ میلادی. چراكه، برخلاف حمله ویرانگر مغول به ایران كه جذب فرهنگ ایران شدند، اما انگلیس، حداقل در چهار قرن حضور مستمر در جغرافیای فرهنگی ایران كهن، با روشی آگاهانه، سیاست ازهم‌‌گسیختگی زبان، خط و شعر فارسی را آنچنان در پیش گرفته تا ریشه‌های یگانگی فرهنگ بومی و مشترك مردم ایران باستان را نابود كند.
این درحالی است كه وقتی براساس «معاهده گلستان»، كشورهای آسیای مركزی و قفقاز امروزی، از ایران جدا و بخشی از خاك روسیه تزاری شدند و تنها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود كه توانستند از هویت سیاسی كشورهای مستقل برخوردار شوند، هرگز مشاهده نشده كه صرفا از هویت فرهنگی و زبان ملی روسی برخوردار باشند و زبان فارسی دری همچنان در میان مردم و حاكمان این كشورها «نماد هویت ایرانی» آنان است كه به آن افتخار می‌كنند. بنابراین، مشاهده می‌شود وضعیت زبان فارسی در كشورهای هندوستان و پاكستان كه پس از پایان استعمار به صورت كشورهای «مشترك المنافع انگلستان» درآمد‌ه‌اند، در مقایسه تطبیقی با كشورهای فارسیزبان منطقه آسیای مركزی و قفقاز، هیچ شباهتی وجود ندارد تا جایی كه، در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ش. و هنگام استخراج اسناد آرشیوی اداره فرهنگ وزارت امور خارجه در دوره پهلوی دوم، شاهد هزاران اسنادی بودم كه مقامات حكومتی هندوستان و پاكستان از درد و رنج، از بین رفتن زبان فارسی و متاسفانه فراگیر شدن زبان انگلیسی در میان مردم خود سخن می‌گفتند كه هویت فرهنگی آنان را به مخاطره انداخته بود. در عین حال، مقامات رسمی این كشورها برخلاف مواضع سیاسی افغانستان، خواستار احداث مدارس فارسیزبان، كتابخانه‌ها و انجمن و كنگره‌های فرهنگی مشترك با ایران بودند تا پس از پایان استعمار انگلستان، با كمك مقامات ایرانی و استادان ادبیات دانشگاه تهران، بتوانند جانی تازه بدمند به روح و كالبد زبان فارسی كه فقط رمقی اندك در میان استادان دانشگاه‌های آن كشورها داشت. بنابراین، گزارش تحقیقی امروز روزنامه «اعتماد»، با اتكا به این حقیقت اسناد تاریخی نوشته شده است.
نخستین روزنامه‌های فارسی در هند
در آرشیو «اسناد مطبوعات» مجلس، در نشریه وزارت امور خارجه، شماره ۸، دوره دوم، آذر ماه ۱۳۳۷ كه تحت‌نظر اداره اطلاعات و مطبوعات منتشر شده، علی‌اصغر حكمت (۱۲۷۲-۱۳۵۹ش.) كه نخستین رییس دانشگاه تهران، بنیانگذار كتابخانه ملی ایران، وزیر امور خارجه ایران و… بوده، در مقاله‌ای با عنوان «مطبوعات در هند»، به مطبوعات فارسیزبان دوره فتحعلی‌شاه قاجار و حداقل یك دهه پیش از انتشار «كاغذ اخبار» میرزا صالح شیرازی به عنوان نخستین روزنامه دارالخلافه ایران پرداخته و نوشته است: «نخستین روزنامه كه در هندوستان بظهور رسیده روز ۲۹ ژانویه ۱۷۸۰ م. بنام «بنگال گازت» در كلكته منتشر گردید و موسس آن یكنفر انگلیسی بود ولی تاریخ تاسیس چاپخانه از این تاریخ قدیم‌تر است. كلمه چاپ، كلمه هندی «چهاپ» است كه بزبان فارسی اقتباس شده است… ظاهرا بنگاله در میان ایالات هندوستان در تاسیس و ایجاد مطبوعات در صف اول است و شهر كلكته كه مركز هند بوده بزرگ‌ترین اجتماع كلنی انگلیس را در هند تشكیل می‌داد و برای اطلاعات تجارتی و نشر اخبار اقتصادی كه بدرد آن جماعت می‌خورد و محل حاجت ایشان بود احتیاج به «روزنامه» می‌داشتند… نكته‌ای كه در اینجا قابل ذكر است آنست كه اولین چاپخانه سنگی فارسی در شهر كلكته در سال ۱۸۱۰م. (۱۲۲۵ق.) به وجود آمد. نخستین كسی كه روزنامه فارسی منتشر كرده است شخصی است موسوم به اكرام علی كه روزنامه‌ای بنام «هندوستانی» در همان سال منتشر ساخت… و در سال ۱۸۲۲م. مجله هفتگی پارسی بنام «جام جهان‌نما» انتشار یافت كه بعدها بصورت روزنامه اردو تغییر یافت. در سال ۱۸۲۳م. (۱۲۳۸ق.) مجله هفتگی دیگری بنام شمس‌الاخبار باز بزبان پارسی منتشر شد. دولت انگلیس بهمه این روزنامه‌ها كمك مالی می‌نمود. روزنامه‌های پارسی دیگر بنام‌های «آیینه سكندر»، «سلطان الاخبار»، «ماه عالم‌افروز»، «اخبار لودهیانه»، «سراج‌الاخبار»، «مهرمنیر»، در شهرهای مختلف همه بفارسی منتشر می‌شد. پس از آنكه زبان پارسی در هندوستان رو‌به تنزل نهاد مطبوعات اردو یا انگلیسی جانشین جراید فارسی قرار گرفت. در اواخر قرن نوزدهم روزنامه «حبل‌المتین» بصورت هفتگی در شهر كلكته انتشار یافت… .»
روابط فرهنگی ایران و پاكستان
دكتر محمدصدیق‌خان شبلی، رییس دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه آزاد علامه اقبال-اسلام‌آباد (پاكستان) و نویسنده كتاب «تاثیر زبان‌فارسی بر زبان اُردو» است. نویسنده در پیشگفتار این كتاب كه توسط مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان چاپ شده و تاسیس این مركز برمبنای موافقتنامه مورخ آبان ماه ۱۳۵۰، مصوب دولتین ایران و پاكستان انجام شده، درخصوص تعریف زبان‌های فارسی و اردو، نوشته است: «زبان‌های فارسی و اردو نزدیك‌ترین زبان‌های امروزی جهان هستند. اردو از زبان‌های آریایی هند است كه از سانسكریت سرچشمه گرفت، ولی چون در محیط فارسی رشد كرده لذا شدیدا تحت‌تاثیر فارسی قرار گرفته است. این تاثیر خصوصا در ادبیات اردو تا آن حد است كه شعر اردو را پرتو شعر فارسی گفته‌اند. بگفته یكی از دانشمندان ادبیات اردو در زیر بال شعر فارسی پرورش یافت و از مادرخوانده خود نظم و نثر، سبك و مضمون، بحر و قافیه و شكل و قافیه را بارث برده و از لحاظ الفاظ، اردو كاملا از فارسی سرمایه گرفته است. تقریبا شصت درصد كلماتی كه در اردو به‌كار می‌رود از زبان فارسی است. اردو از فارسی نه فقط اسما و صفات را گرفته است بلكه حروف و قیود، پیشاوندها و پساوندها، امثال و حكم، استعارات و تشبیهات و نیز تمثیلات و تلمیحات فارسی در اردو راه یافته است و… .»
روابط فرهنگی ایران و هند
سفارت كبرای شاهنشاهی ایران -دهلی‌نو- تاریخ1340/7/29 -وزارت امور خارجه- اداره روابط فرهنگی: به ابتكار وزارت اطلاعات و رادیو هند صبح روز ۱۹ اكتبر ۱۹۶۱ (۲۷ مهر ماه) نمایشگاه روزنامه‌ها و كتب اردو چاپ هند در«ویگیان بهاوان» ساختمان دولتی مخصوص كنفرانس‌ها افتتاح یافت و اینجانب نیز باتفاق آقای كازرونی وابسته مطبوعاتی سفارت كبری شركت نمودم. ابتدا دكتر كسكو
(Dr. B.V.Keskar) وزیر اطلاعات و رادیو دولت مركزی تاریخچه توسعه و رشد اردو را توضیح داد و گفت تعداد روزنامه‌ها و مجلات منتشره باین زبان از تاریخ استقلال و تقسیم شبه قاره هند از ۳۴۵ به ۷۲۳ عدد افزایش یافته است ولی هنوز عده‌ای در این كشور شكوه و گله دارند كه با زبان اردو معامله و رفتار خوبی نمی‌شود و اضافه كرد این نوع تبلیغات تعمدا صورت می‌پذیرد. نامبرده سپس گفت اردو یكی از مهم‌ترین زبان‌های هند است و اظهار اطمینان نمود كه این زبان با تسهیلاتی كه از طرف دولت مركزی و دولت‌های محلی فراهم می‌شود همچنان پیشرفت خواهد نمود. سپس آقای نهرو نخست‌وزیر… اظهاراتی نمود و ازجمله گفت باوجود وجوهی كه بین زبان‌های هندی وارد و مشترك است معهذا به هر دو زبان بایستی اجازه داده شود باتوجه به نبوغ مربوطه خود رشد نمایند. نامبرده اضافه كرد «من نه‌تنها با ایجاد رابطه بیشتر بین زبان‌های هند موافقت دارم بلكه معتقدم چنین رابطه‌ای بایستی بین زبان‌های مستعمل در هند و زبان‌های اروپایی نیز ایجاد شود و بایستی سعی كنیم با قبول اصطلاحات فنی آن السنه زبان‌های خود را غنی‌تر سازیم. ابداع لغات فنی [مطلق] به زبان‌های هند لطمه خواهد زد». آقای نخست‌وزیر سپس به لزوم تقلیل اختلافات موجود بین زبان‌های مستعمل در هند اشاره كرد و گفت بهمین دلیل است كه ما امروزه سعی می‌كنیم اصطلاحات فنی مشتركی را بین زبان‌های رائج هند متداول سازیم. درباره پیشرفت زبان اردو به خصوص بعد از تاریخ استقلال هند اظهار داشت باتوجه به تعداد روزنامه‌ها و مجلات معلوم كه این زبان از نظر اهمیت بعد از زبان هندی قرار دارد و اضافه كرد باوجود این مطلب روزنامه‌هایی كه به زبان‌های بنگالی -تامیل و سایر زبان‌های محلی انتشار می‌یابد اثر بیشتری در توده مردم دارد زیرا به زبان مردم نوشته می‌شود. در مورد اردو باید بگویم كه بین زبان تقریر و مكالمه فاصله‌ای وجود دارد. روزنامه‌ها بایستی زبان ساده‌ای را كه مردم بآن مكالمه می‌نمایند استعمال كنند. آقای نهرو لزوم تبلیغ حقیقت مربوط به پیشرفت زبان اردو را بمنظور رفع سوءتفاهم درباره رشد و توسعه آن ضروری دانست. نامبرده در تعریف زبان اردو گفت «نشانه اتحاد ملی و جزئی از فرهنگ مركب ماست»… كاردارـ منوچهر ظلی.»
منابع: كتابخانه‌های شماره ۱ و ایرانشناسی و آرشیو مطبوعات مجلس
منبع: روزنامه اعتماد