میراث مکتوب- کتاب «نامه‌های فرهاد میرزا معتمدالدوله (حاکم فارس) به حاجی محمدباقر خان اصفهانی (حاکم بوشهر)» بازخوانی کتابچه‌ای شامل ۸۴ نامه (دستخط) از فرهاد میرزا معتمدالدوله والی فارس به حاجی محمدباقر خان اصفهانی حاکم بندر بوشهر در فاصلۀ سال‌های ۱۲۹۶-۱۲۹۴ق است.
اهمیت این اسناد به این خاطر است که مربوط به یکی از مناطق سرحدی ایران در جنوب و سواحل خلیج فارس یعنی بندر بوشهر است. بندر بوشهر به عنوان مهمترین بندر ایران در دورۀ قاجاریه در خلیج فارس از اهمیت سوق‌الجیشی فراوانی برخوردار بوده است. همچنین در منابع و متون تاریخی مربوط به دورۀ اول حکمرانی قاجاریه و تا قبل از انقلاب مشروطه اطلاعات اندکی دربارۀ شیوۀ ادارۀ بندر بوشهر وجود دارد، لذا این اسناد می‌تواند حائز اهمیت ویژه‌ای باشد.
اغلب این اسناد دارای خطوط پیچیده و دشواری هستند که بازخوانی و بازنویسی آنها نیاز به مهارت دارد و از این نظر نیز می‌تواند مورد توجه علاقه‌مندان به حوزه سند و سندشناسی قرار بگیرد.
مطالعه این اسناد می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در حوزۀ بنادر و جزایر جنوب به‌خصوص بندر بوشهر در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار دهد.
بخشی از مهمترین موضوعات اشاره شده در این اسناد و نامه‌ها به این شرح است: شیوه ادارۀ بندر بوشهر، نحوۀ تعامل حکمران بوشهر با مرکز و والی فارس، نحوۀ دریافت مالیات از مناطق مختلف، محدودۀ حکمرانی و مناطق تحت نظر حاکم بوشهر، وضعیت معیشت و سیورسات سربازان و صاحب‌منصبان، تعداد توپ‌ها و امکانات و تجهیزات نظامی بندر بوشهر، مراودات حکمران با نمایندگان و قنسولگری‌ها و اتباع کشورهای خارجی، سفارش خرید ساعت از فرنگ به حاکم بوشهر، مسیرهای حرکت کشتی‌ها، هزینه‌های سفر به اروپا و نرخ تبدیل ارزها، چگونگی حبس و مجازات متخلفین و مجرمین، وضعیت زنان و روسپیگری، اختلافات زناشویی، طلاق و نقش علما و روحانیون، محصولات کشاورزی، وضعیت گمرک و انبار کالاها، حضور یهودی‌ها در بوشهر، ظلم و ستم حکام محلی و مهاجرت بومیان، هزینه‌های تعمیر و بنایی چهار برج، تلگراف‌خانه، توپ‌خانه و سربازخانۀ بوشهر، اختلافات و درگیری‌های حاکم بوشهر با خوانین محلی و رؤسای بنادر و جزایر از جمله بندر ریگ و جزیرۀ خارک، کاوش‌های باستانی دکتر اندرانس در ری‌شهر، اصناف و مشاغل مختلف، مانند: برف‌فروش و خرکچی، شورش در اهرام و تنگستان، دخالت‌های اویس‌میرزا احتشام‌الدوله فرزند معتمدالدوله در امور بنادر، پرداخت مستمری به بازماندگان شهدای جنگ با انگلستان و غيره.
گفتنی است ۸۴ سند به چاپ رسیده در کتاب، همراه ۲۶ نامۀ دیگر از معتمدالدوله در زمانی که والی کردستان بوده به محمدباقر خان اصفهانی، حاکم وی در مریوان (۱۲۸۹ق)، همگی در یک کتابچه در کنار هم گردآوری شده است. البته حشمت‌الله عزیزی، به دلیل تعداد کم اسناد مربوط به مریوان و فاصلۀ جغرافیایی و موضوع جداگانۀ محتوای نامه‌ها، آنها را در کتاب حاضر نیاورده است.
دربارۀ فرهادمیرزا معتمدالدوله
فرهادمیرزا (۱۲۳۳-۱۳۰۵ق) از خاندان سلطنتی قاجار و فرزند پانزدهم عباس میرزا نایب‌السلطنه، عموی ناصرالدین شاه و از شخصیت‌های سیاسی و چهره‌های علمی و ادبی زمانۀ خود بود. فرهادمیرزا از سال ۱۲۵8-۱۲۵0ق، که برادرش محمدشاه به سلطنت رسید، چهار بار از سوی او حکومت‌هایی را به عنوان نایب‌الایاله بر عهده گرفت. فرهادمیرزا قبل از دریافت لقب «معتمدالدوله» به نایب‌الایاله معروف بود. او در سال ۱۲۵۰ ق به مدت یک سال با سمت نایب‌الایاله به حکومت لرستان و خوزستان منصوب شد.
نویسنده زندگینامه فرهاد میرزا زندگی او را در این جمله خلاصه کرده است: «در مذهب سخت‌کیش، در مال سخت‌کوش و در حکومت سخت‌کُش» بود. اعتماد السلطنه درگذشت حاجی معتمدالدوله را روز سه شنبه ۲۵ ذی القعده ۱۳۰۵ ق ذکر کرده است. معتمدالدوله یکی از باسوادترین شاهزادگان قاجار محسوب می‌شود که با نظم و نثر فارسی و قواعد زبان عربی آشنایی کامل داشته و از نوجوانی شعر نیز می‌سروده است. مهمترین آثار برجای مانده از او عبارتند از: جام جم، زنبیل، کنز الحساب، منشآت و سفرنامۀ مدینه یا هدایت السبيل و کفایت الدلیل.
دربارۀ حاجی محمدباقرخان اصفهانی
محمدباقرخان نوۀ صدر اصفهانی و برادر صدرالدوله است. مادرش خدیجه‌سلطان ملقب به عصمت‌الدوله دختر پانزدهم فتحعلی شاه، همسر ابراهیم‌خان پسر حاجی حسین‌خان صدر اصفهانی ـ صدر اعظم فتحعلی شاه قاجار ـ است. او در اوایل سلطنت محمد شاه به اتفاق پدرش در عراق به حال تبعید به سر می‌برد، مرد فاضلی بود و عربی را با لهجه حرف می‌زد و شرحی بر مقامات حریری نوشته است. در کردستان ریاست محافظان فرهادمیرزا را بر عهده داشت و در واقعه انجمنه (جنگ حاکم کردستان با اورامی‌ها) چندی به اسارت درآمد. محمدباقرخان پسرعمۀ فرهادمیرزا محسوب می‌شد و در سفر مکه نیز جزء همراهان او بود و لذا پس از آن لقب «حاجی» به اسم او اضافه شد.
کتاب «نامه‌های فرهاد میرزا معتمدالدوله (حاکم فارس) به حاجی محمدباقر خان اصفهانی (حاکم بوشهر)» با تحقیق و بازخوانی حشمت‌الله عزیزی، در 161 صفحه و با قیمت 210 هزار تومان از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ و منتشر شده است.
علاقه‌مندان برای خرید این کتاب می‌توانند از طریق شماره تلفن ۰۲۱۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ با دفتر فروش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب تماس حاصل کرده و یا به وبگاه فروش mirasmaktoob.net مراجعه کنند.
