به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در این نشست که با حضور علی شیرازی، خط‌شناس و خوشنویس، و شهاب شهیدانی، استاد دانشگاه هنر اصفهان، در سالن فرهنگ مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد، به تحلیل تأثیرات فرهنگی و هنری کتاب «اطلس خط» بر هویت خوشنویسی ایران پرداخته شد.
بهادر خردمندکیا، دبیر نشست و خوشنویس کشورمان، در ابتدای نشست، با تاکید بر اهمیت این اثر در تاریخ خوشنویسی و فرهنگ ایرانی بیان کرد: این کتاب نه تنها به‌عنوان یک پژوهش جامع، به بررسی فن خوشنویسی می‌پردازد، بلکه معیاری برای تشخیص صحت و سقم آثار در این عرصه به شمار می‌آید.
خردمندکیا به چالش‌های معاصر خوشنویسی اشاره کرده و اظهار داشت: اگرچه فضائلی در زمان تألیف اثر خود بحرانی در خوشنویسی احساس نمی‌کرد، اما «اطلس خط» نشان‌دهنده بحران‌های موجود و ضرورت بازنگری در روش‌ها و آموزه‌های خوشنویسی است. این اثر با دقت و جزئیات علمی، پل بین سنت و مدرنیته را فراهم می‌آورد و در دنیای امروز، حرارت و شوقی در پژوهش‌های خوشنویسی ایجاد کرده است.
«اطلس خط» در پیشرفت خوشنویسی موثر بوده است
علی شیرازی، خط‌شناس و خوشنویس، در سخنرانی خود در این نشست هنری، به بررسی تأثیر کتاب «اطلس خط» بر مسیر زندگی و حرفه‌اش پرداخت. وی با اشاره به خاطرات شخصی و تجربیات خود، این کتاب را به عنوان نقطه عطفی در زندگی‌اش معرفی و تأکید کرد که چگونه این اثر الهام‌بخش مسیر هنری‌اش را شکل داده است.
شیرازی به تأثیر این کتاب بر هویت هنری‌اش اشاره کرد و اذعان داشت: مطالعه این کتاب نه تنها به من آگاهی داد، بلکه هویتم به عنوان یک هنرمند را شکل داد. در سن 14 سالگی، خواندن «اطلس خط» به من یاد داد که خوشنویسی فراتر از یک هنر، یک هویت است. به‌عنوان یک نوجوان که در محیطی مستقل و دور از خانواده زندگی می‌کردم، این کتاب به من هویت داد و من را به مسیر درستی هدایت کرد.
وی همچنین به نسل جوان اشاره کرد و افزود: نسل ما قدر این کتاب را می‌داند، اما نسل جدید ممکن است اهمیت آن را کمتر درک کنند. «اطلس خط» به اندازه انجمن خوشنویسان ایران در پیشرفت این هنر مؤثر بوده و برای ما نسل قدیم، یک مرجع بی‌نظیر است.
فضائلی خالق کتیبه‌های باشکوه امکان مقدسه است
علی شیرازی در توصیف استاد فضائلی، از او به عنوان دبیر و خوشنویسی ممتاز یاد کرد که با آثار ماندگارش، عنوان بزرگ‌ترین کتیبه‌نویس تاریخ ایران را به خود اختصاص داده است. وی افزود: استاد فضائلی نه تنها در عرصه تدریس خط و ادبیات فعال بود، بلکه با خلق کتیبه‌هایی باشکوه در مساجد و اماکن مذهبی، هنرش را جاودانه کرد. او به تنهایی بر روی مینا و دیگر سطوح آثار برجسته‌ای خلق کرده که هیچ‌کس به اندازه او در این عرصه موفق نبوده است. وقتی به خط نستعلیق او نگاه می‌کنیم، به روشنی می‌بینیم که این هنر فراتر از تکنیک‌های معمول و به دست هنرمندی خلاق به اوج رسیده است.
شیرازی با اشاره به نقش استاد در عرصه خوشنویسی افزود: در کشور ما کمتر خوشنویسی است که بگوید شاگرد استاد فضائلی نبوده، مگر از نسل‌های قبل باشد. من با اینکه به طور مستقیم شاگرد ایشان نبودم، اما نمی‌توانم بگویم که از مرام، روش زندگی و حتی آموزش‌های خط استاد بی‌تاثیر بوده‌ام.
«اطلس خط» دروازه‌ای برای شناخت هنر خوشنویسی است
این خوشنویس برجسته در پایان سخنانش، گفت: این کتاب، منبعی گران‌بها برای علاقه‌مندان و دانشجویان خوشنویسی است. چند سال پیش، آقای دکتر محمد المور، رئیس وقت مجلس امارات، از من خواست تا در ترجمه این اثر به عربی همکاری کنم. امیدوارم این اثر با همتی مشابه، به زبان‌های دیگری مانند انگلیسی نیز ترجمه شود تا هنر خوشنویسی ایران در سطح بین‌المللی بیشتر شناخته شود..
شهاب شهیدانی، استاد دانشگاه هنر اصفهان، در سخنرانی خود در این نشست به بررسی تأثیر عمیق استاد فضائلی بر خوشنویسی و نقش کتاب «اطلس خط» پرداخت. شهیدانی تأکید کرد که کتاب‌ها، به ویژه آثار نفیس و هنری، همواره روایت‌های خاصی از نحوه خرید و ارتباط افراد با آن‌ها دارند. وی با ارائه نمونه‌هایی از تجربیات شخصی هنرمندان و پژوهشگران در خرید این کتاب‌ها، به جنبه‌های عاطفی و فرهنگی این تعاملات پرداخت و با ارائه مثال‌هایی اهمیت و ارزش ذاتی این آثار در زندگی فردی و هنری افراد را خاطر نشان شد.
وی در ادامه به اهمیت کتاب «اطلس خط» پرداخت و گفت: این کتاب شامل روایت‌هایی است که نشان‌دهنده عشق و علاقه افراد به خوشنویسی و خط است. از آنجایی که این کتاب به عنوان یک مرجع شناخته می‌شود، نباید فراموش کنیم که تعامل با این کتاب چه لذتی برای ما دارد. وی با اشاره به جنبه‌های آموزشی و الهام‌بخش این کتاب، بر تأثیر عمیق آن در ارتقای خوشنویسی و فرهنگ خط تأکید کرد و افزود که کتاب «اطلس خط» نه تنها یک منبع علمی، بلکه یک دروازه برای کشف زیبایی‌ها و رازهای هنر خوشنویسی است.
«اطلس خط» مرجعی معتبر در سطح بین‌الملل است
شهیدانی همچنین به تأثیر عمیق آثار استاد فضائلی، به‌ویژه «اطلس خط»، بر جامعه خوشنویسی اشاره کرد و بیان کرد: این کتاب نخستین بار یک روایت معتبر و جامع از تاریخ خوشنویسی ارائه می‌دهد و به عنوان یک مرجع معتبر در سطح بین‌المللی شناخته می‌شود.
این خوشنویس تصریح کرد: استاد فضائی با تألیفی دقیق و مستند، تاریخ هنر خوشنویسی را به شیوه‌ای علمی و قابل قبول روایت کرد که توانسته است توجه پژوهشگران داخلی و خارجی را جلب کند.
شهاب شهیدانی در ادامه سخنرانی خود به بررسی دقت و جامع‌نگری استاد فضائی در موضوع خوشنویسی و تاریخ خط پرداخت و بیان کرد: استاد فضائی نه‌تنها به تاریخ خط و خطوط مختلف توجه دارد، بلکه در آثارش عمق و وسعت نظر را به‌روشنی مشاهده می‌کنیم. او به‌طور مستمر به بررسی شیوه‌های تحریری پرداخته و این امر نشان‌دهنده تعهد او به ارتقای سطح خوشنویسی است.
شهیدانی به اهمیت آثار عماد الکتاب و تأثیر آن بر خوشنویسی اشاره کرد و گفت: عماد الکتاب با ارائه یک دفترچه رسم مشق، زندگی و آثارش را به‌گونه‌ای عمیق نقد کرده است. این نقدها درک ما از خوشنویسی و تحریر را به‌طرز شگرفی گسترش می‌دهد.
وی همچنین به مثال‌هایی از تحریرهای شیخ مرتضی انصاری و تأثیرات آن بر خوشنویسی دوران قاجار اشاره کرد و افزود: نکته قابل توجه این است که در حالی‌که ما به دنبال قله‌های خوشنویسی هستیم، استاد فضائی با نگاهی نو به ابعاد مختلف تحریر توجه می‌کند و این مسأله می‌تواند درک ما از خوشنویسی را دگرگون کند
مطالعات استاد فضائلی می‌تواند در نقاشی خط منجر به خلق ایده نو شود
این استاد دانشگاه و خوشنویس در پایان سخنرانی‌های خود، درباره پژوهش جدیدی که به بررسی پیوند بین خط مورب و خوشنویسی می‌پردازد، اظهار داشت: در این پژوهش، ما با همکاری کتابخانه ملک به بررسی حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نسخه خطی از قرن‌های هفتم تا دهم پرداخته‌ایم. این نسخه‌ها نه تنها از نظر تاریخی بسیار ارزشمند هستند، بلکه به ما این امکان را می‌دهند که درک عمیق‌تری از روند تکامل خوشنویسی در ایران و ارتباط آن با زیبایی‌شناسی آثار خطی داشته باشیم. این فرایند، ما را به دل تاریخ خوشنویسی می‌برد و به ما نشان می‌دهد که چگونه هنر خط و خوشنویسی در گذر زمان دچار تغییرات و تحولات شگرفی شده است.
وی همچنین، با اشاره به تأثیر ابداعات کاتبان بر زیبایی خوشنویسی گفت: بدون شک، ابداعات کاتبان متوسط نقش کلیدی در خلق آثار زیبای خوشنویسی ایفا می‌کنند. بسیاری از ابداعات در خط از سوی کاتبان انجام می‌شود که در سطح متوسط قرار دارند و این ابداعات در نهایت توسط خوشنویسان بزرگ‌تر و نامدارتر زیباتر و منظم‌تر می‌شوند. به همین دلیل، حاشیه‌نویسی و خط مورب به عنوان عوامل اصلی در خلق زیبایی‌های بصری در خوشنویسی شناخته می‌شوند و نمی‌توان این دو را از یکدیگر جدا کرد. این یک تعامل بی‌پایان است که نشان‌دهنده غنای فرهنگی و هنری ماست.
شهیدانی همچنین به بررسی کتابت‌های قرآن پرداخته و خاطرنشان کرد: جالب است که با وجود اینکه برخی از این کتابت‌ها از لحاظ فنی ممکن است ضعیف به نظر برسند، اما از نظر ویژگیهای گرافیکی و زیبایی‌شناسی، به مراتب قوی‌تر از آثار استادان خوشنویسی شناخته می‌شوند. کاتب به دلیل آزادی عمل و عدم محدودیت در پیروی از قواعد رسمی و تعریف‌شده، می‌تواند ارتباطات و زیبایی‌های بصری بیشتری را ایجاد کند و در حقیقت، این آزادی است که به خلق آثار خاص و منحصر به فرد منجر می‌شود.
وی افزود: این مطالعه به ما نشان می‌دهد که تاریخ خوشنویسی شامل قبض و بسط در خط است. در برخی مواقع، ما شاهد آزادی و رهایی در خط هستیم، در حالی که در جاهای دیگر، این خط به انضباط و قاعده‌مندی کشیده می‌شود. این تناقض خود یک بستر مناسب برای تحلیل و فهم عمیق‌تر زیبایی‌شناسی خط به وجود می‌آورد.
در نهایت، شهیدانی تأکید کرد: مطالعات استاد فضائلی می‌تواند در زمینه‌هایی مانند نقاشی‌خط و طراحی گرافیک به ما کمک کند و می‌تواند منجر به خلق ایده‌های نو و فضایی رنگارنگ از هنرهای معاصر شود که دستمایه خلاقیت و آفرینش معاصر ما خواهد بود. به نظر من، این سفره‌ی رنگارنگ از نسخه‌های خطی و آثار هنری می‌تواند به هنرمندان معاصر این امکان را بدهد که از تاریخ غنی هنر خوشنویسی الهام بگیرند و آن را به شیوه‌ای نوین و معاصر در آثار خود به کار گیرند.
کتاب « اطلس خط» حرکتی فرهنگی برای صیانت از هویت ایرانی‌ست
در پایان نشست نیز مهدی فضائلی فرزند استاد فضائلی، سخنانی درباره تلاش‌ها و آثار پدرش و ویژگیهای شخصیتی آن مرحوم بیان کرد.
فضائلی به دشواری‌های انتشار اطلس خط اشاره کرد و با تاکید بر اهمیت این کتاب در حفظ و پاسداری از خطوط اسلامی، گفت: استاد بیانی بعد از دیدن نسخه اولیه اطلس خط، از پدرم خواست که خود کتاب را خوشنویسی کند. پدرم با پذیرش این پیشنهاد، سال‌ها وقت خود را صرف کرد تا کتابی با کیفیت هنری و تحقیقاتی بالا خلق کند.
مهدی فضائلی همچنین به انگیزه‌های فرهنگی و ملی پدرش در نگارش اطلس خط پرداخت و به بحث‌هایی که در آن دوران درباره تغییر خط فارسی مطرح می‌شد اشاره کرد. وی در این باره گفت: در زمان حیات پدرم، زمزمه‌هایی از تغییر خط فارسی به گوش می‌رسید که با تالیف این اثر، ایشان قصد داشتند از خط اصیل فارسی صیانت کنند. این اقدام به‌واقع حرکتی در راستای حفظ هویت فرهنگی ما بود.
وی از جامعیت مرحوم فضائلی در هنر خوشنویسی و تعهد ایشان به پژوهش یاد کرد و افزود: پدرم فقط خوشنویس نبود، بلکه پژوهشگری متبحر هم بود. وقتی استاد برجسته‌ای همچون دکتر آذرنوش کتاب را مطالعه کرد، از من پرسید که آیا این کار توسط یک تیم انجام شده است. او باور نمی‌کرد که این کار بزرگ، فقط توسط یک نفر انجام شده باشد.
فضائلی گفت: یکی از انگیزه‌های پدرم برای کتابت قرآن این بود که زمانی در یک روزنامه عربستانی، ایرانی‌ها را به تحریف قرآن متهم کردند. ایشان با کتابت دقیق و بدون اشتباه قرآن خواستند این اتهامات بی‌اساس را پاسخ دهند.
مهدی فضائلی، در انتهای سخنرانی به نحوه درگذشت پدرش و ارتباط معنوی آن با اولین کتیبه‌نویسی ایشان بر حرم امام هادی(ع) اشاره کرد و این اتفاق را «هدیه‌ای از طرف امام» دانست. وی همچنین درگذشت پدرش را که در روز شهادت امام هادی(ع) رخ داد، نشانه‌ای از عاقبت‌بخیری او تلقی کرد.
منبع: کتابخانه ملی