سه نسخۀ خطی از آثار محمد بن زکریای رازی

میراث مکتوب- از سال ۱۳۵۵، پنج شهریور روز داروسازی نامیده شد. از آن زمان این روز برای گرامی‌داشت جایگاه دانشمند بزرگ، زکریا رازی و داروسازان گرامی ایران ویژه گشته است.

تمبر 5 ریالی بزرگداشت رازی روز داروسازی ایران نقش زکریای رازی و کتاب منتشر شده به تاریخ 5 شهریور 1357، موجود در کتابخانه و موزۀ ملی ملک با شماره اموال 1357.10.01680

محمد بن زکریای رازی در شعبان سال 251 هجری زاده شد. چنان که از نسبش آشکار است زادۀ ری بود. او در کتابها به جالینوس عرب، فیلسوف عرب، طبیب مارستانی، طبیب مسلمان، علامه در علم اوائل و … وصف شده است. از جوانی و آموخته‌های او در آن زمان آگاهی درستی در دست نیست. برخی گفته‌اند در آغاز کار زرگری می‌کرده؛ خودش در یکی از نوشته‌هایش گفته از جوانی به تجربه علاقه داشته تا بتواند دروغهای کسانی را بیازماید که در علوم غریبه مدعی بودند. زرگری و علاقه‌اش به آزمودن سبب شد که او به سوی کیمیا کشیده شود تا بتواند گوهر فلزات را دگرگون کند. چون زمان زیادی در این کار گذراند و بسیار نزدیک آتش و بویهای تند قرار می‌گرفت، از چشم بیمار شد و به نزد پزشک رفت. گفته شده که هنگام درمان چشمش، پزشک از وی 500 دینار خواست و او ناچار شد آن را بپردازد و پس از آن دریافت که «کیمیای واقعی علم طب است»! از آن پس به پزشکی و داروسازی روی‌آورد.

گویا او آموختن را در بزرگسالی آغاز کرد و شاید بدینروی است که او فراتر از توانایی خود در راه به دست آوردن دانش کوشید. گفته می‌شود او هیچ‌گاه از کاغذ و قلم جدا نمی‌شد و همواره می‌نوشت. نیز چنین گفته شده او از بسیاریِ دانش‌دوستی، چراغ خود را در چراغدانی بر روی دیوار می‌نهاد و کتاب خود را بر آن دیوار تکیه می‌داد و به خواندن می‌پرداخت تا اگر خواب او را دررباید، کتاب از دستش بیفتد و او بیدار شود و به خواندن خود ادامه دهد.

او برای آموختن پزشکی و فلسفه به بغداد آمد. در آن زمان بغداد مرکز دانش و جایگاه ادبیان و دانشمندان بود و مترجمان زبردستی نوشته‌های یونانی را به سریانی و عربی ترجمه کرده بودند و بدین روی نوشته‌های فراوانی در دست بود تا مورد بهره‌برداری دانشیِ رازی قرار گیرد. از سویی، بیمارستانهای گوناگونی بنیان نهاده شده بود و همین به رازی، چون دیگر دانشجویان، این توان را می‌داد تا دانش پزشکی را به گونۀ کاربردی بیاموزد و سنجش را به تجربه نزدیک کند.

رازی پس از نام‌بردار شدن در دانش، از سوی حاکمان و امیران فراخوانده می‌شد و نوشته‌ها و کتابهایی را به نام آنان می‌نوشت؛ همچنین زمانی کوتاه به زادگاه خود ری می‌آید و سرپرست بیمارستان آنجا می‌شود؛ او در بسیاری از کتابهای خود به بیمارستان بغداد و ری اشاره کرده است.

بر پایۀ شماری از نوشته‌ها، رازی در پایان زندگی به ری بازگشت و در آنجا و دیگر سرزمین‌ها نامی بلند یافته بود و دانشجویان بسیاری از او می‌‎آموختند. گفته می‌شود او در پایان زندگی چشمانش آب آورد و یکی از شاگردان او از طبرستان برای درمانش آمد و از او دربارۀ درمانش پرسش کرد و دستور خواست. رازی گفت این کار بر رنج و درد من می‌افزاید. شاید زندگی من به پایان رسیده و مرگ من نزدیک شده باشد. روا نیست که برای بازجستنبینائی، خود را به رنج و درد دچار سازم. دیری نگذشت که او در شعبان سال 313 درگذشت. برای مرگ او داستانهای دیگری در نوشته‌ها وجود دارد.

استادانش علی بن ربّن طبری در پزشکی و بلخی در فلسفه و دانش‌های کهن و ایرانشهری در فلسفه و طبیعیات بودند. از شاگردان نام‌بردار رازی می‌توان از یحیی بن عدی، ابوالقاسم مقانعی، ابن قارن رازی، ابوغانم طبیب، یوسف بن یعقوب و محمد بن یونس نام برد. کتابها و مقاله‌های رازی در موضوعات پزشکی، منطق، تفسیر و گزیده‌نویسی، مافوق الطبیعه، کیمیا، طبیعیات، ریاضی، نجوم، فلسفه، الهیات و تزندق است. بر بنیاد فهرست ابوریحان بیرونی شمار کتابهای رازی چنین است:

56 در پزشکی، 33 در طبیعیات، 7 در منطق، 10 در ریاضی و نجوم، 7 در تفسیر و تلخیص و گزیده‌نویسی کتابهای فلسفی یا پزشکی دیگران، 17 در علوم فلسفی و تخمینی، 6 در مافوق الطبیعه، 14 در الهیات، 22 در کیمیا، 2 در کفریات و 10 در فنون مختلف. مجموع این کتابها بیش از180 دفتر است (محقق، 1352: 56-3)¹.

در ادامه به معرفی گزیدۀ برخی نسخه‌های خطی از نوشته‌های رازی در کتابخانۀ ملی ملک می‌پردازیم:

الحاوی فی علم التّداوی

نوشتۀ مشهور رازی است دربارۀ آنچه پزشکان بدان نیاز دارند، از قاعده‌های کلّی پزشکی و نگاه‌بانی در تندرستی و چگونگی درمان بیماری‌ها. بخش‌های گوناگونی از این کتاب در میان نسخه‌های خطّی کتابخانۀ ملی ملک موجود است.