میراث مکتوب- محمد قزوینی دستنویسی کهن از مثنوی معنوی مورخ ۷۱۵-۷۱۶ق در تملّک داشت که کمی پیش از مرگش در ۱۳۲۸ش آن را به کتابخانه ملی ایران فروخت (شماره ۱۲۳۲۶، شماره ۲۳۲۶/ ف قدیم). در این مقاله از چهار منظر این نسخه بررسی شده است:
۱. سرگذشت. به دلیل افتادگی برگهای آغاز و انجام تنها نقل و انتقالات نسخه در یک قرن اخیر مشخص است. این نسخه در سال ۱۳۰۱ش توسط میرزا محمود کتابفروش خوانساری از ایران خارج شد و در ۱۳۲۴ش توسط قزوینی دوباره به ایران بازگشت. در این بخش بر اساس اسناد موجود رابطه قزوینی با میرزا محمود و کتابخانه ملی ایران بررسی شده است. در ادامه گزارشی مفصل از فرآیند خروج کتابهای خطی و اشیاء گرانبها از ایران بعد از سرقت کتابخانه سلطنتی قاجار ارائه شده و نمونه‌های متعددی از نسخه‌هایی که به این صورت از ایران خارج شده‌اند، نشان داده شده است.
۲. تاریخ کتابت. نسخه قزوینی کهن‌ترین نسخه تاریخدار و کامل مثنوی در کتابخانه‌های ایران است. به این مناسبت تاریخ کتابت سایر نسخه‌های باقیمانده از مثنوی متعلق به نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم هجری در کتابخانه‌های ایران و همچنین سابقه ظهور و حضور مثنوی در ایران بررسی شده است.
۳. تزئینات که در سه زمان مختلف و به فاصله سه قرن صورت پذیرفته است: همزمان با کتابت نسخه، نیمه دوم قرن نهم یا شاید اواخر آن در هرات یا شاید شیراز، قرن یازدهم.
۴. ارزیابی. بین نسخه‌های مثنوی ضبطهای این نسخه به دو نسخه دیگر یعنی موزه قونیه، ش ۱۱۹۳، مورخ ۶۸۷ق و مرکز احیاء میراث اسلامی قم، ش ۲۹۴۲، مورخ ۷۰۱ق نزدیکتر است. این نسخه شامل سه گروه تفاوت و اختلاف در ضبط است که برای هر کدام نمونه‌هایی برشمرده شده است: الف. تجدیدنظرها و اصلاحات خود مولانا، ب. اصلاحات کاتبان به قصد هموارکردن مثنوی، ج. خطاهای کتابتی. همچنین در این بخش با توجه به این نسخه و سایر نسخه‌های کتابت‌شده تا نیم‌قرن بعد از سرایش مثنوی، مشخص می‌شود که مقدمه دفتر پنجم مثنوی الحاقی است و اصیل نیست.
در پایان مقاله خصوصیات نسخه‌شناختی نسخه مانند تصحیحات، علامتها، افتادگیها، رسم‌الخط، کرّاسه‌ها، صحافی و اندازه‌ها ذکر شده است. این نسخه به عنوان یکی از نسخه‌های خطی پرونده آثار مولانا در سال ۲۰۲۳م در برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
این مقاله در مجله آینه پژوهش، س ۳۵، ش ۲۰۵، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۳ منتشر شده است.
برای مطالعه متن کامل مقاله یا بارگزاری آن اینجا را ببینید.
سید محمدحسین حکیم
منبع:حلقه کاتبان – اوراق عتیق