میراث مکتوب- کتاب «کتابخانه‌ها و گنجینه‌های اهدایی به کتابخانه مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (۱۳۶۳-۱۴۰۱ ش)»، در دو جلد، به‌کوشش فرشته مجیدی و زیر نظر سیدعلی آل‌داود، از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شده است.
بیش از ١٧٠ کتابخانه و مجموعه اهدایی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی محفوظ است که جملگی در این کتاب معرفی شده است.
در صفحه 521 جلد نخست این کتاب به کتابهای اهدایی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب اشاره شده است. بر این اساس این مؤسسه تعداد 501 جلد کتاب در سال 1391 به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی اهدا کرده است.
یادداشت کاظم موسوی بجنوردی
کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در یادداشت خود بر آغاز این اثر نوشته است: کتابخانه مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نخستین واحدی است که همزمان با تأسیس مرکز و در قدم اول با اهدای کتابخانۀ شخصی اینجانب به آن، بنیاد نهاده شد. امروزه این کتابخانه که نزدیک به چهل سال از بنیادگذاری آن می‌گذرد یکی از بزرگترین و تخصصی‌ترین کتابخانه‌های ایران است که می‌توان ادعا کرد بسیاری از نسخ خطی و چاپ سنگی و حتی چاپ سربی آن منحصربه‌فرد یا در زمره آثار بسیار کمیاب است.
باری از همان آغاز شروع به کار مرکز، شماری از اشخاص علاقه‌مند و برخی موسسات و سازمان‌ها، شماری کتاب و نشریه به این کتابخانه اهدا کردند، اما باید گفت نخستین مجموعه جدی و مهم و نفیس اهدا شده به مرکز، کتابخانه شادروان شیخ‌الاسلامی بهبهانی است که به اهتمام خاص فرزند دانشمند وی، مرحوم دکتر علیرضا شیخ‌الاسلامی بهبهانی، استاد فقید دانشگاه آکسفورد در ۱۳۶۸ ش وارد مجموعه کتابخانه شد و از آن پس گروه چشمگیری از استادان و دانشمندان نامور ایران با اهدای مجموعه‌هایِ بی‌نظیر یا کم‌نظیر خود بر غنای مجموعه‌های کتابخانه افزودند. در اینجا مجال نام بردن از این بزرگواران بخشنده نیست و علاقه‌مندان می‌توانند با ملاحظه اجمالی کتاب، به عناوین اهداکنندگان ارجمند وقوف یافته و اطلاعات لازم را از کتابها و نشریات اهدایی آنان به دست آورند.
پنج سال پیش به پیشنهاد اینجانب، خانم فرشته مجیدی که گنجینه‌بان سالن شماره ۱ مجموعه‌های اهدایی متضمن گنجینه استاد ایرج افشار، دکتر منوچهر ستوده، دکتر صادق کیا، دکتر محمود افشار، دکتر محمد دانش‌پژوه، دکتر عبدالحسین زرین‌کوب و دکتر قمر آریان است و آموزشهای نخست را در هنگام حیات استاد ایرج افشار زیر نظر ایشان فراگرفته و سپس با علاقمندی در فهرست‌برداری و نگهداری و ارائۀ سایر خدمات این مجموعه کوشش فراوان مبذول می‌دارد، وظیفه یافت که ضمن فهرست‌برداری مجموعه‌ها و استخراج یادداشتهای استاد افشار در حواشی کتاب‌هایش، فهرستی از مجموعه‌های اهدایی نیز فراهم آورد. به این ترتیب این فهرست مفصل در طی پنج‌سال با زحمات فراوان توسط ایشان فراهم آمد که چون شمار صفحات آن فزونی یافته بود مقرر شد در دو مجلد عرضه شدند.
این مقدمه مختصر را با سپاس فراوان از استادان و خاندان‌های فرهنگی و مخصوصاً بازماندگان دانشمندان ایرانی که با سعه‌صدر مجموعۀ خود یا مجموعه‌های میراثی را به مرکز اهدا کرده‌اند به پایان می‌رسانم و نکتۀ آخر اینکه گردآوری این مجموعه‌ها و انتقال آنها به کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف به همت والای جناب آقای عنایت‌الله مجیدی ریاست کتابخانه که از روزهای نخست تأسیس مرکز، ادارۀ کتابخانه و امور آن را به عهده کفایت خود داشته صورت گرفته و در اینجا سپاسگزاری از ایشان و خانم فرشته مجیدی همکار فاضل ما، جناب آقای سیدعلی آل داود عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی که تألیف این اثر را زیر نظر داشته‌اند، مرحوم حیدر بوذرجمهر و آقایان دکتر حسن انصاری عضو شورای عالی علمی مرکز، علی رفیعی‌علامرودشتی، سید علی موجانی و اصغر قریشی که با یاری و علاقمندی خاص، بر غنایِ کتابخانه افزوده‌اند و همچنین دیگر همکاران صدیق و دلسوز کتابخانه که به انجام این امر مهم یاری رسانده‌اند، فرض است و توفیقات آنان را از باری تعالی مسئلت می‌نماید.»
مقدمه سیدعلی آل‌داود
همچنین «سیدعلی آل‌داود»، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و ناظر این اثر، در مقدمه خود بر این کتاب آورده است: «از سنت‌های دیرین و پسندیده‌ای که از دیرباز در ایران و برخی کشورهای دیگر اسلامی رواج گسترده داشته، اهدا یا وقف کتاب به نهادها و کتابخانه‌های عمومی و مراکز نگهداری کتاب در مساجد و امامزاده‌ها و مقابر کسانی است که در زمرۀ اولیاءالله و مقدسین شمرده می‌شدند. در ایران شاید قدیم‌ترین کتابخانۀ از این نوع که خوشبختانه هنوز برقرار است و گستردگی بسیار یافته متعلق به آستان قدس رضوی است که به برکت جوار در مرقد هشتمین امام از چندین قرن پیش تاکنون کسان متعدد از علما و دانشمندان و بزرگان، کتابخانۀ مفصل یا مجموعه‌ای از کتب نفیس خود را وقف آن کرده‌اند. نمونه‌های دیگر، مجموعه‌های آثاری است که موقوفۀ امامزاده‌ها، مساجد و حسینیه‌ها در شهرها و روستا قرار گرفته و با تأسف باید گفت در چند دهۀ اخیر اکثر آنها دچار پراکندگی شده و تعدادی از آنها به سرقت رفته است.
سنت وقف و اهدای کتاب در صد سال اخیر گسترش بیشتری یافته و مخصوصاً از وقت تأسیس کتابخانۀ مجلس در ۱۳۰۲ ش و به دنبال آن کتابخانۀ ملی در ۱۳۱۶ ش، افرادی از رجال سیاسی و فرهنگی و مذهبی مجموعه‌های نفیس خود را به این دو کتابخانه بخشیده‌اند. مجموعه‌های اهدایی هر یک در مجلدی جداگانه فهرست شده و از این فهرستها برمی‌آید که برخی از آنها منحصربه‌فرد بوده و واجد ارزش بسیار است.
از زمان تأسیس و شروع به کار مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در ۱۳۶۲ ش تاکنون که نزدیک به چهل سال است مجموعه‌ها و کتابخانه‌های نفیس متعدد به این مرکز اهدا شده و با جرئت می‌توان ادعا کرد حداقل در کشور ما تاکنون چنین حجمی از اهدا و با این تعداد زیاد اهداکننده بی‌سابقه است، این نکته نشانگر آن است که اصحاب دانش و خردورزان و صاحبان اندیشه و اثر در کشور به اهمیت و شایستگی این مرکز و خدمات عدیده‌ای که به گسترش دانش در کشور ما کرده به خوبی واقف بوده و با تفکر و اندیشه، در اهدای کتابخانۀ خود به این مرکز علمی پیشقدم شده‌اند. اهداکنندگان همواره تصمیم خود را پس از مطالعه و بررسی فراوان و دیدار از مرکز و ملاقات با مدیران بخشهای علمی اتخاذ کرده و یا به توصیۀ بزرگانی همچون استاد روانشاد ایرج افشار مجموعۀ خود را اهدا کرده‌اند. آنان دریافتند که کتابها و نشریات در کتابخانۀ دائرةالمعارف هرگز به صورت انبار کتاب و بیرون از دسترس اهل دانش نبوده و با خاطر آسوده تصمیم به بخشش مجموعه‌های خود گرفته‌اند.
در مدت زمان نزدیک به چهل سال ۱۷۳ مجموعه به کتابخانۀ دائرةالمعارف اهدا شده و اهداکنندگان عموماً از افراد صاحب‌نام و دانشمندان و نام‌آوران عرصه‌های مختلف بوده‌اند و بیشتر آنان در زمان حیات خود مبادرت به اهدا و انتقال کتابهای خود به کتابخانۀ مرکز کرده‌اند.. افتخاری بزرگ برای دائرةالمعارف و مسئولان و مدیران آنجاست که توانسته‌اند در مدت چند دهۀ کوتاه اعتماد عمومی اکثر دانشمندان نامور مملکت را جلب نمایند به گونه‌ای که حتی در مدت یک سال چندین کتابخانۀ اهدایی در کتابخانۀ بزرگ مرکز جای داده شده است.
آغاز اهدای کتاب به کتابخانۀ دائرةالمعارف به سال تأسیس آن و اهدا و انتقال کتابخانۀ بنیان‌گذار دائرةالمعارف آقای بجنوردی به مرکز برمی‌گردد. پس از آن تا چند سال و تا شناخته شدن دائرةالمعارف نزد عموم و انتشار مجلد نخست آن مجموعه‌ای به کتابخانه واگذار نشد، پس از انتشار جلد اول دائرةالمعارف شادروان دکتر علیرضا شیخ‌الاسلامی استاد دانشگاه آکسفورد به نمایندگی از سوی خود و سایر اعضای خاندانش مجموعۀ بسیار نفیس پدرش روانشاد شیخ‌الاسلامی بهبهانی نمایندۀ پیشین مجلس را به مرکز اهدا نمود.
پس از تشکیل شورای عالی علمی در این مرکز، چند تن از برجسته‌ترین دانشمندان عضو این شورا به‌تدریج دریافتند که بهترین مکان برای نگهداری کتابهایشان کتابخانۀ دائرةالمعارف است. از جمله باید از روانشاد استاد ایرج افشار نام برد که کتابخانۀ بی‌بدیل خود را که شاید از حیث منابع ایرانشناسی و فرهنگ ایران به زبانهای مختلف در ایران و شاید در جهان بی‌مانند باشد به کتابخانۀ دائرةالمعارف واگذار کرد.
ازجمله بزرگان دیگری که مجموعۀ خود را به کتابخانۀ دائرةالمعارف اهدا کرده‌اند می‌توان از اشخاص زیر نام برد: ۱. شادروان دکتر صادق کیا استاد برجستۀ دانشگاه تهران و رئیس پیشین فرهنگستان زبان ایران، مجموعۀ او حاوی ۸۳۹۶ جلد کتاب چاپی و ۱۱۶ نسخۀ خطی است، بیشتر کتابهای ایشان در حوزۀ مطالعات ایرانی به زبانهای گوناگون است، بخشی از آثار چاپ‌نشدۀ وی نیز داخل این مجموعه است. ۲. روانشاد دکتر هوشنگ کاوسی از برجسته‌ترین سینماشناسان و منتقدان فیلم در ایران معاصر، کتابهای اهدایی وی بالغ بر ۵۶۰۰ جلد کتاب تخصصی در حوزۀ سینما و ادبیات است، ضمناً ۷۶ قلم از لوازم تخصصی فیلم و ۲۰۱ حلقه از فیلمهای قدیمی جهان در مجموعۀ او وجود دارد که ممکن است برخی از آنها در گنجینه‌های مهم جهان نیز یافت نشود.
۳. اهدای حدود ۸۳۶ جلد کتاب عکسی از سوی زین‌العابدین ابراهیمی پیشوای شیخیۀ کرمان، این آثار همگی تصویر مهمترین کتب شیخیه است و در شمار منابع دست اول این فرقۀ مذهبی به شمار می‌رود. فهرست آنها را نیز شادروان استاد منزوی فراهم آورده و تحت عنوان فهرست کتب عکسی دائرةالمعارف به چاپ رسانده است .۴. از مجموعه‌های ارزندۀ دیگر باید از کتابخانه‌های اهدایی استاد فتح‌الله مجتبایی در ۱۳۶۹ ش، دکتر عنایت‌الله رضا در ۱۳۷۲ ش، دکتر جواد حدیدی در ۱۳۷۸ ش، دکتر عبدالحسین زرین‌کوب با بیش از ۶۳۰۰ جلد کتاب و ۲۸۵ عنوان مجله، مجموعۀ دکتر منوچهر مرتضوی در ۱۳۸۹ ش، دکتر بهرام فره‌وشی در ۱۳۹۲ ش، مجموعۀ گرانقدر آرشیو موسسۀ توفیق در ۱۳۹۷ ش، گنجینه کتابها و اشیاء دکتر اسماعیل یزدی در ۱۳۹۷ ش و خاورشناس مشهور ریچارد بولِت در ۱۳۹۴ ش یاد کرد.
۵. یکی از مجموعه‌های نفیس اهدایی کتابخانۀ روانشاد غلامعلی توسطی مستشار پیشین دیوان محاسبات کشور است، این مجموعۀ نادر و کمیاب حاوی ۲۳۸۸۶ جلد کتاب در موضوعات حقوقی و سیاسی و ادبی و مجموعه‌ای از مجلات قدیمی و کمیاب است، این کتابها در شمار آثاری است که دهه‌ها پیش انتشار یافته و اکثر آنها امروزه نایاب است و به دست نمی‌آید. از نفایس برخی مجموعه‌های دیگر نسخه‌هایی است که مؤلفان و نویسندگان کتابها آنها را به صاحبان مجموعه اهدا کرده‌اند. به این ترتیب می‌توان به دستخط و امضای بسیاری از دانشوران ایرانی و خارجی با تورق در این کتابها دسترسی پیدا کرد. غیر از مواردی که یاد شد برخی استادان چون روانشادان ایرج افشار و دکتر زرین‌کوب و دکتر کیا آثار تألیفی چاپ‌نشدۀ خود را نیز به مرکز سپرده‌اند و امید است همۀ آنها در آینده به همت پژوهشگران جوان دائرةالمعارف در معرض چاپ و انتشار قرار گیرد.
بدیهی است اشاره به نام و عنوان و اسامی اهداکنندگان در این مقدمه مختصر ممکن نیست و جویندگان بایستی به اصل کتاب که با دقت و تجسس فراوان تهیه شده مراجعه نمایند. به جز مجموعۀ کتابها، چندین مجموعۀ عکس و تصویر نیز به مرکز اهدا شده از جمله باید به تصاویر بسیار نفیس و کمیاب شادروان استاد احمد اقتداری از مناطق جنوبی ایران اشاره کرد، این تصاویر را نام‌برده به هنگام تألیف چند اثر مهم خود دربارۀ خطۀ جنوب ایران و بنادر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان فراهم آورده و امروزه همگی آنها که ۲۴۴۵ قطعه است به سالن اختصاصی آثار اهدایی ایشان انتقال یافته است. همچنین باید به مجموعۀ تصاویر ارزندۀ استاد ایرج افشار اشاره کرد که برخی از آنها چاپ شده و مستغنی از تعریف و توصیف است.
همچنین استاد افشار وصیت کرده‌اند که پس از درگذشت ایشان میز و صندلی و سایر ابزار کتابخانه و نیز تعداد کثیر مجسمه‌های جغد را که طی سالیان فراهم آورده‌اند به سالن اختصاصی آثارشان در مرکز انتقال یابد و این وصیت را فرزندان گرامی ایشان اجرا کرده‌اند. در اینجا باید از مجموعۀ ۶۸۹ نوک قلم، ۸۴ دسته قلم و ۴۶۶ مداد یاد شود که آنها را دانشمند گرامی محمدحسن ابریشمی طی سالیان دراز با علاقمندی گردآوری کرده و یکجا به کتابخانۀ دائرةالمعارف اهدا کرده‌اند. مقرر شده که این مجموعه در جایگاه جداگانه‌ای نگهداری شده و در معرض دید علاقمندان قرار گیرد. نیز باید به گنجینه اسناد مهم ارباب جمشید اشاره کرد که در جایگاه خاصی در کتابخانه قرار گرفته است. ضمناً این کتاب حاوی سه ضمیمه است: ضمیمۀ اول اهدای ۵۳ تخته فرش توسط آقای ابراهیم حسینجانی. ضمیمۀ دوم مشتمل بر شناسایی کتابخانه‌های مهم و ارزشمندی است که به این کتابخانه انتقال یافته و بعضاً به بهای بسیار اندک خریداری شده است. به سبب اهمیت این مجموعه‌ها و بلندی نام صاحبان آنها به معرفی آن پرداخته میشود. قطعاً این اقدام به نوبۀ خود از اهمیت بیشتر گنجینۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی حکایت می‌کند. ضمیمۀ سوم معرفی تعدادی از اهداکنندگان کتاب است که مجموعۀ کوچکتری را به کتابخانۀ مرکز بخشیده‌اند و طبعاً به سبب تعداد کمتر کتب اهدایی، مجموعه آنها در بین سایر کتابهای کتابخانه مرکز جای گرفته و جای اختصاصی ندارد.بدیهی است چون اهدای مجموعه‌ها به کتابخانۀ مرکز همچنان تداوم دارد انتظار می‌رود گردآوردنده در پی تکمیل و تدوین یادداشتهای خود برای مجموعه‌های اهدایی آتی باشد.»
مجموعه دوجلدی «کتابخانه‌ها و گنجینه‌های اهدایی به کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (۱۳۶۳-۱۴۰۱ ش)» در ۱۲۱۴ صفحه، با شمارگان ۷۰۰ نسخه و به‌بهای یک‌میلیون و ۲۴۰ هزار تومان منتشر شده است.
