میراث مکتوب- تو یکی نه‌ای هزاری تو چراغ خود برافروز
۱۵ اسفند، روز درختکاری است، جالب است بدانیم، سی‌سال پیش، در چنین روز و فردایی نهالی کاشته شد، که اکنون به درختی استوار و سایه‌فکن برای اهل علم و خرد تبدیل شده است.
با همه همراهی‌ها و به‌رغم همهٔ ناهمواری‌ها، مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب، در روز ۱۶ اسفند ۱۴۰۲ خورشیدی، ۳۰ ساله می‌شود.
من در این سی‌سال آشنایی دست‌کم حدود ۲۳ سال از نزدیک و دور با این مؤسسه همکاری کردم و مایهٔ خوشحالی است که سال‌ها با آنها همکار و به آن مؤسسه رفت‌وآمد داشتم. این یادداشت را می‌نویسم تا تقدیری باشد از تلاش مدیرعامل و همکاران او که طی این سی‌سال، رنج این راه را برده و گنجی از خرد را برای ایران‌پژوهان و اسلام‌شناسان به ارمغان آوردند.
نهادهای پژوهشی – انتشاراتی که با سرمایه‌گذاری دولتی شکل می‌گیرند، عمدتاً در جریان رشد خود، با مشکلاتی مواجه می‌شوند، بخشی از مشکلات تغییرات مدیریتی است و بخشی دیگر معطوف به خشک‌سالی مالی است، طوری که اگر تعطیل نشوند، مجبورند با تغییر ماهیت از هدف نخست، البته با زیست حداقلی به کار خود ادامه دهند.
میراث مکتوب در آغازین سال‌های دههٔ هفتاد برای این شکل گرفت، تا دولت بتواند، در دنیای نشر کتاب، با حمایت از ناشران بخش خصوصی پشتیبان نشر متون کهن باشد؛ اما به‌تدریج، همچون روند روبه رشد همهٔ نهادها، میراث مکتوب نیز از فعالیت و برنامه‌ریزی در حمایت از نشر، کار خود را گسترش داد و افزون بر برنامه‌ریزی و نشر، پژوهش دربارهٔ متون و نسخ خطی را نیز در روند فعالیت‌های خود قرار داد. برای همین پس از گذشت پنج سال از تأسیس این دفتر، از تابستان سال ۱۳۷۷ خورشیدی، ما شاهد تولد نخستین مجلهٔ این مؤسسه، با نام آینهٔ میراث هستیم، مجله‌ای که به صورت فصلنامهٔ تخصصی در حوزهٔ نقد کتاب، کتاب‌شناسی و اطلاع‌رسانی در حوزهٔ متون آغاز به کار کرد و پژوهش‌های انجام شده درباره و پیرامون نسخه‌های خطی، متون چاپی و فهارس و کتاب‌شناسی نسخه‌ها خطی را – با تنوع موضوعات گوناگونی که دارد – پوشش داد و البته توانست از دههٔ هفتاد تا اکنون، جای مجلهٔ نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران – که در دهه چهل و پنجاه منتشر می‌شد – به شایستگی پُر کند. آینهٔ میراث از ابتدا تا اسفند ۱۳۸۱ در قالب گزارشی و اطلاع‌رسانی در قطع رحلی و از بهار ۸۲ (شماره ۲۳ پیاپی) در قطع وزیری با امتیاز علمی ترویجی و از بهار ۱۳۹۰ به این سو (شماره ۵۰ پیاپی) با امتیاز علمی پژوهشی به انتشار خود ادامه داده است.
این مجلّه به اندازه‌ای اثرگذار بوده و هست که توانست نسل جدید و جوانی از نسخه‌پژوهان و متن‌شناسان را به جامعه علمی و دانشگاهی معرفی کند که اکنون بسیاری از آنان از نام‌داران متن‌پژوهی و نسخه‌شناسی و فهرست‌نویسی نسخ خطی هستند.
از کنار همین نشریه دو نشریهٔ گزارش میراث و مجلهٔ میراث علمی ایران و اسلام نیز متولّد شد، که هر کدام از این مجلات خود منابعی ارزشمند برای انتشار تازه‌یافته‌های محققان این حوزه بود.
در کنار نشر مجلّات، برگزاری نشست‌های تخصصی و همایش‌های بین‌المللی زمینه‌های فراهم کرد تا مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب، پا از گسترهٔ فرهنگی و جغرافیایی ایران فراتر گذارد تا پژوهشگران دانشگاه‌های خارج از ایران نیز در کنار پژوهشگران ایرانی نوآوری‌های خود در زمینهٔ مطالعات نسخ خطّی و متون منتشره را به اشتراک گذارند و همکاری‌های علمی در حوزهٔ نسخه‌های خطّی را در سطح بین‌المللی دو چندان کنند.
مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب در طی سی سال یعنی قریب ۱۰.۹۵۰ روز فعالیت، توانسته است، ۱۷۱ نشست پژوهشی، ۲۰ همایش داخلی و خارجی، ۲۰ کارگاه و کلاس‌های آموزشی (در حوزهٔ سند، سیاق، تصحیح و …)، ۹۶ ضیافت ماهانهٔ دیدار اهل فرهنگ، ۳۹۰ عنوان در ۴۶۰ مجلد کتاب، ۷۲ شمارهٔ فصلنامهٔ آینهٔ میراث با ۴۰ شمارهٔ ضمیمه، ۹۷ شمارهٔ گزارش میراث به همراه ۱۲ ضمیمه، مجله میراث علمی ایران و اسلام ۲۲ شماره به همراه ۳ ضمیمه را چاپ، نشر و برگزار کند، طوری که از ابتدا تاکنون، ۱۰۱۳ فعالیت از سوی این مؤسسه در طی سی سال انجام شده است که می‌توان گفت، در هر ۱۱ روز، اهالی فرهنگ شاهد یک فعالیت اثرگذار از این مؤسسه بوده‌‌اند.
همه این تلاش‌ها را مدیون مدیریت خوب و اثرگذار آقای دکتر اکبر ایرانی قمی، مدیرعامل این مجموعه هستیم، این تداوم مدیریت زمینهٔ بالندگی را فراهم کرده است، اما باید توجه داشت، برای همهٔ انسان‌ها، هر آغازی را پایانی است، ان‌شاءالله آقای ایرانی همیشه تندرست و پاینده باشند، اما چنانچه همو به آینده این نهاد اثرگذار فکر نکند، با هر اتفاقی ممکن است چنین دست‌آورد مهم فرهنگی، خدای ناکرده به نهاد سلف خود بنیاد فرهنگ دچار شود و فقط در خاطره‌ها بماند.
سیدسعید میرمحمدصادق
تاریخنگار، نسخه شناس و پژوهشگر