میراث مکتوب – منطقهٔ شبه‌قاره کمابیش از آغاز سدۀ نوزدهم میلادی تا چند دهه نخستین سدۀ بیستم میلادی یکی از مهم‌‌ترین مراکز چاپ کتاب و بویژه کتاب‌های فارسی بوده است. آگاهی ما از حجم عظیم کتاب‌های چاپ‌شدۀ آن منطقه اندک است و این نکته جز با انتشار کتابشناسی‌های متون چاپی آن منطقه امکانپذیر نیست. خوشبختانه چندی پیش کتابشناسی ارزشمندی در این زمینه با عنوان کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه‌قاره منتشر شد که در آن به شناسایی ۱۰۵۸۹ اثر در ۲۰۶۲۸ چاپ گوناگون پرداخته شده است.
محدودۀ زمانی این کتابشناسی از آغاز چاپ در شبه‌قارّه تا سال ۲۰۰۷ م را در بر می‌گیرد که چیزی افزون بر دویست سال خواهد بود. آگاهی از مشخّصات این تعداد از کتاب‌های چاپی فارسی برای کسانی که بخواهند دربارۀ تاریخ ادب فارسی در شبه‌قاره پژوهش کنند کلید بسیار خوبی خواهد بود. از سویی وقتی می‌بینیم که بخش مهمّی از این چاپ‌ها به متون دیرینه‌سال ادب فارسی در پهنۀ فرهنگی این زبان اختصاص یافته، می‌توانیم دریابیم که هر پژوهشگر متون فارسی برای آگاهی از پیشینۀ چاپ بسیاری از متون ناگزیر است تا به این کتابشناسی رجوع کند.
بدیهی است که دست کم در حال حاضر نمی‌توان هیچکدام از کتابشناسی‌ها را کارهایی نهایی و در بر گیرندۀ همۀ آثار مرتبط با موضوع آن‌ها به شمار آورد. کتابشناسی مورد گفتگوی ما نیز قاعدتاً شامل همۀ کتاب‌های چاپی شبه‌قارّه نخواهد بود. بنابراین اگر مواردی را که از دید مؤلّف به دور مانده در نظر بگیریم، قطعاً به این آمار افزوده خواهد شد و دیدی فراگیرتر دربارۀ جنبش چاپ متون فارسی در شبه‌قارّه به دست خواهیم آورد. با این حال نمی توان این نکته را نادیده انگاشت که دیدن و فهرست‌نویسی افزون بر بیست هزار متن چاپی مربوط به یک منطقۀ جغرافیایی تا چه اندازه دشوار و زمان‌گیر است. بویژه که بسیاری از چاپ‌های شناسانده شده در این فهرست در شمار کتاب‌های کم‌یاب یا نایاب محسوب می‌شوند و دسترسی بدانها نیازمند مراجعه به کتابخانه‌های بزرگ و تخصّصی است. بنابراین ارزشمندی چنین کاری بر آگاهان فن پوشیده نخواهد بود و شاید اغراق‌آمیز نباشد اگر این کار بعنوان اثری ممتاز در شناسایی بخشی مهم از تاریخ نگارش‌های فارسی به شمار آید.
علی صفری آق‌قلعه، پژوهشگر و نسخه شناس در شماره ۶ – ۷ ماهنامه جهان کتاب نگاهی دارد به کتاب کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه‌قاره (هند، پاکستان و بنگلادش) اثر عارف نوشاهی که در سال ۱۳۹۱ از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
متن کامل این مقاله را می‌توانید در فایل پایین مطالعه کنید.