میراث مکتوب- محمد خاکپور، عضو هیأت علمی دانشگاه تبریز در رشتۀ ادبیات فارسی مجلد نخست کتاب «فرهنگ تحلیلی اعلام خمسۀ نظامی» را در مجموعۀ نظامی‌پژوهی از سوی موسسۀ فرهنگی و هنری حکیم نظامی» به چاپ رساند.
خاکپور پس از بیان شرح حال نظامی، به مثنوی لیلی و مجنون او اشاره کرده و می‌نویسد که حکیم نظامی در این مثنوی با ساقی نامه‌ای به وصف حال خویش و یاد درگذشتگان می‌پردازد. نظامی زهدپیشه و خلوت‌نشین به هر دلیلی که متصور شود؛ خواه میل باطنی یا ارادت قلبی به صاحب قدرتی یا به دلیل داشتن حامی قدرتمند ،هر یک از مثنوی‌های خود را به پادشاه یا پادشاهان و اتابکان آذربایجان و موصل اهدا کرده است.
به گفتۀ این پژوهشگر پنج مثنوی (لیلی و مجنون، مخزن‌الاسرار،خسرو و شیرین،هفت پیکر و اقبال‌نامه و شرفنامه) در ژانرهای حکمی و عرفانی،عاشقانه،تمثیلی و حماسی تقریباً در بیست هزار بیت خمسۀ نظامی را شامل می‌شوند.
خاکپور، نظامی را شاعری ذاتاً داستان‌پرداز معرفی می‌کند که منظومه‌های داستانی را به حد کمال رسانده است، البته این موضوع را نیز از یاد نبرده است که نباید از پیشینۀ کار و تأثر شاعر از دیگر شاعران به ویژه فردوسی، فخرالدین اسعد گرگانی و سنایی غافل ماند.
وی در بخشی دیگر از پیشگفتار خود به دیرفهمی اشعار نظامی و اختلافات فاحش در قرائت درست ابیات و نزدیک به گفتۀ شاعر اشاره کرده و ادامه می‌دهد، علاوه بر آنچه گفتیم فاصلۀ نسبتاً طولانی قدیم‌ترین دست‌نوشته‌های خمسۀ نظامی با روزگار شاعر و تحولات زبانی گسترده و متنوع در این همه سال‌ها، سختی کار را صدچندان ساخته است.
این پژوهشگر حوزۀ ادبیات فارسی در ادامه به ضرورت نگارش کتاب «فرهنگ تحلیلی اعلام خمسۀ نظامی» نیز پرداخته است. از منظر وی این کار تحقیقی سال‌ها قبل باید انجام می‌شد تا اندک گرهی از مشکلات موجود در فهم اشعار نظامی را بگشاید. افزون بر این بودن چنین فرهنگی، نه تنها شناخت شخصیتی را به‌طور دقیق و با استناد به منابع مطمئن و محل وثوق آسان می‌گرداند بلکه رویکرد نظامی به آن فرد و تفاوت‌ها و شباهت‌های دیدگاه وی را با دیگر منابع به خوبی نشان می‌دهد.
از رهگذر کتاب مزبور می‌توان به نکات درخور تأملی در خصوص خلط و آمیختگی ماهیت یا افعال و صفات فرد یا افراد با دیگران دست یافت. همچنین این فرهنگ خواننده را بر آن می‌دارد علت و چگونگی تصرفات درباره ماهیت حقیقی برخی افراد را از سوی جامعه و حکیم نظامی که پروردۀ آن محیط است، به بهترین نحو دریابد.
روش کار در «فرهنگ تحلیلی اعلام خمسۀ نظامی» براساس دانشنامه‌‌ها،دایره‌المعارف‌ها و فرهنگنامه‌ها همخوانی دارد. اعلام مجلد اول به ترتیب حروف الفبا در سه حرف «آ»، «ا» و «ب» ترتیب و تدوین یافته است. اسامی موجود در این کتاب اساطیری،تاریخی،تخیلی یا داستانی هستند. اسامی داستانی یا از برساخته‌های نظامی هستند یا شاعر آنها را براساس منابعی که داشته، در اشعار خود آورده اما امروز دست ما از آنها کوتاه است. اعلام جغرافیایی خمسۀ نظامی در مجلدی مستقل منتشر می‌شود.
این استاد ادبیات فارسی دانشگاه تبریز «فرهنگ تحلیلی اعلام خمسۀ نظامی» را به اقتضای ماهیت‌شان با استناد به منابع تاریخی،تفسیری،حدیثی،سیر،قصص و… از قیبل رساله و مقاله معرفی کرده است.
بنا به نوشتۀ خاکپور برای تهیه این اثر از چهارصد منبع بهره برده است. در ارجاعات درون متنی به دلیل پرهیز از سردرگمی خواننده و عدم اتلاف وقت وی ابتدا نام مأخذ، سپس صفحه یا صفحات را ذکر نموده است. همچنین برای انسجام هرچه بیشتر و پرهیز از پریشانی وآشفتگی نسخۀ چاپی بهروز ثروتیان را اساس کار قرار داده است..
در مجلد اول این اثر، ۶۷ عَلَم اساطیری،تاریخی و داستانی یا تخیلی در مدخل‌های جداگانه تحلیل شده است.
«فرهنگ تحلیلی اعلام خمسۀ نظامی» نوشتۀ دکتر محمد خاکپور از سوی موسسۀ فرهنگی و هنری حکیم نظامی در تبریز منتشر شده است. این اثر به بهای ۴۰۰ هزار تومان به فروش می‌رسد.
