میراث مکتوب- نشست «پژوهشی تاریخی در سیره زندگانی ائمه معصومین(ع) با رویکرد نسخ خطی» با تأکید بر اهمیت تصحیح نسخ خطی، در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی برپا شد.
این نشست صبح پنجشنبه نهم شهریور ماه با معرفی تصحیح نسخه خطی «انیس المؤمنین» موجود در گنجینه رضوی با حضور جمعی از مدیران و کارشناسان سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در اتاق کنفرانس کتابخانه مرکزی حرم مطهر حضرت رضا(ع) برگزار شد.
محمد وفادار مرادی کارشناس باسابقه نسخ خطی در این نشست با اشاره به اهمیت تصحیح میراث مکتوب اظهار کرد: مصححان با بررسی و تصحیح نسخ خطی، این آثار را که ممکن است در مخازن ناپیدای کتابخانه‌های اقصی نقاط جهان و دور از دسترس محققان باشند، زنده می‌کنند.
وی افزود: تصحیح به معنای درست نوشتن و خواندن اثر است. در واقع تصحیح، نزدیک‌ترین خوانش ما از باطن اثری است که مؤلف پدید آورده است.
این کارشناس در ادامه ضمن تعریف نسخ خطی و انواع نسخه خطی از نظر ابعاد گفت: در تقسیم‌بندی نسخ بر اساس ارزش، می‌توان آن‌ها را به ۳ دسته نسخ عادی، نفیس و فوق‌العاده نفیس، تقسیم‌بندی کرد.
وفادار مرادی افزود: این آثار از نظر نفاست نیز به چند بخش؛ نفیس هنری(نوع خط، تذهیب و نوع جلد و…)، نفیس قدمت(قدمت تاریخی اثر)، نفیس منحصربه‌فرد و نفیس در موضوع تقسیم‌بندی می‌شوند. بی‌شک نفاست نسخه‌های خطی برای مصححان اهمیت دارد و آنان هر نسخه‌ای را تصحیح نمی‌کنند.
وی درباره نسخه‌هایی که ارزش تصحیح دارند، بیان کرد: اگر کتابت نسخه به خط و قلم مؤلف یا شاگرد مؤلف باشد. همچنین اگر نسخه به خط یکی از علما باشد که در موضوع اثر، تبحر خاصی داشته باشد، دارای اهمیت برای مصحح است.
این کارشناس باسابقه نسخ خطی گفت: اگر نسخه منحصربه‌فرد و کمیاب باشد و تنها از آن یک نسخه در کتابخانه‌های کشور موجود باشد و همچنین اگر نسخه بدون واسطه از مؤلف، نقل شده باشد، قابلیت تصحیح و سرمایه‌گذاری علمی را دارد.
وی اضافه کرد: اگر نسخه رسم الخط یک عصر باشد و بازشناسی آن در حوزه زبان و ادبیات برای ما مهم باشد، ارزش تصحیح را دارد. گاهی نیز نسخه مزایای مذکور را ندارد، اما از نظر قدمت تاریخی، قدیمی‌ترین نسخه موجود است. در این شرایط نیز نسخه ارزش تصحیح را دارد.
وفادار مرادی ادامه داد: مالکیت نسخه به یک فرد یا کتابخانه خاص نیز موجب ارزش آن نسخه برای تصحیح می‌شود. همچنین گاهی، یادداشت‌های خوبی در نسخه وجود دارد که موجب تصحیح نسخه می‌شود.
مراحل و شیوه‌های تصحیح نسخ خطی
وی درباره مراحل تصحیح نسخ خطی نیز گفت: ابتدا باید محل نگهداری نسخه مورد نظر خود را شناسایی و پیدا کنید. سپس بررسی کنید چند نسخه، از آن اثر در کتابخانه‌ها موجود است و تمام نسخه‌ها را جمع‌آوری کنید. همچنین باید نسخه اصل را از نسخه‌های بدل متمایز کنید تا نسخه اصل را اساس کار تصحیح خود قرار دهید.
این کارشناس باسابقه نسخ خطی افزود: فرآیند تصحیح نیز باید زیر نظر یک فرد پیشکسوت انجام شود. مصحح نیز باید به تاریخ علم اثر مورد نظر، تسلط داشته باشد.
وفادار مرادی از دو شیوه «انتقادی» و «قیاسی» به عنوان شیوه‌های تصحیح نسخ خطی نام برد و تصریح کرد: شیوه انتقادی، بهترین شیوه تصحیح است که مصحح باید علاوه بر نسخه اصل، چندین نسخه دیگر نیز از آن اثر داشته باشد. در شیوه قیاسی نیز مصحح فقط یک نسخه از اثر خطی در اختیار دارد و از علم خودش برای تصحیح استفاده می‌کند.
وی با اشاره به برخی از اصطلاحات مرتبط در امر تصحیح نسخ خطی گفت: مصححان باید علائم اختصاری کاتبان را نیز بشناسند.
معرفی کتاب «انیس المؤمنین»
در ادامه آمنه کیوان دانشجوی دکتری تاریخ تشیع در این نشست اظهار کرد: کتاب «انیس المؤمنین» که روایتگر سیره زندگانی چهارده معصوم(ع) است، در سال ۹۳۸ قمری در اوائل دوره صفویه توسط محمدبن اسحاق حموی تألیف شده است.
وی با بیان این‌که دو نسخه خطی از این اثر موجود است که هر دوی آن‌ها در گنجینه رضوی نگهداری می‌شود، افزود: این کتاب را جهت تدوین پایان‌نامه‌ام با راهنمایی محمد وفادار مرادی کارشناس نسخ خطی تصحیح کرده‌ام.
کیوان در خصوص اهمیت این نسخه خطی گفت: این اثر به خط خود مؤلف کتابت شده است. همچنین در آن توجه خاصی به اَعلام در آخر اثر شده که فهرست آن بیش از ۳۰ صفحه است.
وی ادامه داد: فصل‌بندی در ۱۰ فصل و باب‌بندی در ۱۲ باب، از جمله اقداماتی است که در تصحیح کتاب انیس المؤمنین انجام داده‌ام. به طور مثال، این اثر در باب اول به تاریخ زندگانی امام علی(ع)، در باب دوم به تاریخ زندگانی امام حسن(ع) و در نهایت در باب دوازدهم به زندگی امام زمان(عج) می‌پردازد.
این پژوهشگر با اشاره به این‌که قدم‌های بزرگی در حوزه پژوهش در آستان قدس رضوی به ویژه در حوزه تاریخ شیعه برداشته شده است، بیان کرد: با پژوهش در حوزه نسخ خطی، وارد دنیایی جدید و عصر تازه‌ای از علوم و تاریخ می‌شویم.
وی با تأکید بر لزوم بهره‌گیری بیشتر محققان، دانشجویان، طلاب و استادان از ظرفیت‌های مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی گفت: نسخ خطی با توجه به نیازهای جامعه باید توسط پژوهشگران آموزش دیده بررسی و تصحیح شود و اطلاعات و متون آن‌ها در اختیار عموم افراد جامعه قرار گیرد.
در پایان، ابوالفضل حسن‌آبادی مدیر مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز به برخی از برنامه‌های آموزشی این مرکز در سال‌های اخیر اشاره کرد.
منبع: کتابخانه آستان قدس رضوی