میراث مکتوب- دکتر الهام ملک‌زاده، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه تاریخ اجتماعی در نشست تخصصی «جایگاه عریضه‌ها در تاریخ اجتماعی دوران مشروطیت» که به مناسبت صدوهفدهمین سالگرد صدور فرمان مشروطیت (شنبه ۱۴ مرداد ۱۴۰۲) برگزار شد، گفت: طبیعتا بخش مهمی از عریضه‌نویسی شکوائیه است. این اسناد باقیمانده از عرایض در دوره معاصر در شناسایی تاریخ اجتماعی ایران نقش مهمی دارند. نویسندگان عرایض بیشتر از توده عوام بودند. عرایض در دوره قاجار یا خطاب به شخص شاه یا علما بوده است. در بسیاری از مواقع ما خودمان خودمان را سانسور می‌کنیم. در آن روزگار هم این گونه بود. از ترس و خوف حکام یا مردم نمی‌نوشتند، یا از مناطقی دور از محل زندگی خویش عریضه خود را به صندوق می‌انداختند و به این صورت مشکل خویش را بدون اینکه شناسایی بشوند، مطرح می‌کردند.
وی افزود: سنت بست‌نشینی برای دادخواهی نیز از این سنخ بود. شخصی در امامزاده‌ای یا مکانی مذهبی بست می‌نشست و همزمان عریضه می‌نوشت و مشکل را مطرح می‌کرد و می‌فرستاد تا جواب دریافت کند. در واقع عریضه یکی از منابع تاریخ معاصر می‌تواند باشد که با بررسی آنها به نوع تاریخ اجتماعی و زندگی اجتماعی وقوف پیدا می‌کنیم. عریضه گستره وسیعی از طرح مشکل را در برمی‌گرفت. این در حالی است که از یک زمانی به بعد به دورانی برمی‌گردد که آغاز تحرک انقلابیون در انقلاب مشروطه است. از این به بعد عریضه‌ها را خطاب به یک مقام عالی‌منسب می‌نوشتند. زبان نوشتاری این عریضه‌ها نیز جالب توجه است. مردم کم‌سواد بودند و غلط نیز در این عریضه‌ها زیاد است. آگاهانه یا ناآگاهانه نوشته مضحک می‌شد. اگر از زبان طنز هم استفاده می‌کردند به گونه‌ای متن عریضه‌ها را خنده‌دار و مضحک می‌کرد. در نوشتن عریضه‌ها مجلس را مخاطب قرار می‌دادند، در حالی که کارکرد مجلس را به درستی نمی‌دانستند. جالب‌تر اینکه خود مجلس هم در قبال برخی نامه‌ها نمی‌دانست باید چه پاسخی ارائه کند.
ملک‌زاده بیان کرد: در اوایل قاجار این مسئله جالب است. این نوع نوشتار به سمت مرجعی می‌رود که به عنوان یک مرکزیت حکومتی مطرح است. بدیهی است که مردم از مجلس انتظار داشتند به شکوائیه‌هایشان پاسخ دهد. مجلس در ابتدا به عنوان ملجائی که مردم به آن مراجعه می‌کردند، یکی از کمیسیون‌ها را کمیسیون عرایض نامگذاری می‌کند و اقشار مختلف نوشته‌های خود را به مجلس می‌فرستادند. اسناد باقیمانده به عنوان یکی از بانک‌های اطلاعاتی دقیق و ارزشمند در حوزه تاریخ اجتماعی حائز اهمیت است.
وی در ادامه گفت: عریضه‌ها در ردیف اسناد وصیت‌نامه‌ها، استشهادنامه‌ها و… حائز اهمیت بودند، به آنها اوراق صریحه می‌گفتند. گستره وسیعی از تنوع موضوعی و محتوایی قابل شناسایی است. در عین حال گروهی اسناد وجود دارند که افرادی به طور مشخص با آنها مکاتبه می‌شد. مراجع دینی مخاطب این عریضه‌ها بودند. بعد از مشروطه شاکی‌ها عریضه خود را به مجلس می‌فرستادند، بر اساس طبیعت ذاتی مجلس مجری صدور حکم نبود.
ملک‌زاده بیان کرد: عریضه‌ها آئینه‌ای از ارتباط حکومت با آحاد مردم جامعه بودند. این مدارک تاریخ فرودستان را نشان می‌دهد. بر اساس عریضه‌ها زنان دقیقا می‌دانستند چه می‌خواهند و مستدل استیفاء خواسته‌هایشان را از قانون مطالبه می‌کنند. از لابه‌لای این عرایض مصادیق دستیابی زنان به حقوق شهروندی کندوکاو شده است. هشت درصد عریضه دوره ناصرالدین شاه عریضه‌های زنانه بود. در مورد اینکه زنان در این دوره چقدر آگاهی داشتند، اطلاعات بدیهی در اختیار مخاطب قرار می‌گیرد که قابل توجه است. دلیل بی‌سوادی و کم‌سوادی قشر عظیمی بیان می‌شود، پیشنهادهایی که می‌دادند جالب توجه بود که راهکار هم ارائه می‌کردند. کمپلکسی داریم از فقدان سواد لازم در بطن جامعه از طرف دیگر آگاهی در همین جامعه که اینها می‌تواند دستمایه مطالعه در شناخت عریضه‌ها باشد.
روند عریضه‌نویسی درخواست‌های مردم در سپهر سیاسی اجتماعی
در ادامه این نشست صفورا برومند، مدیر گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران گفت: در چهارده مردادماه هر سال مجموعه نشست‌هایی اتفاق می‌افتد، اما کمتر به تاریخ رسمی و آنچه که به عامه مردم ربط پیدا می‌کند، پرداخته می‌شود. در خصوص وضعیت مردم در پیش از مشروطه و اینکه این رخداد در زندگی پس و پیش از مشروطه چه نقشی داشته است؛ بخشی از این رخدادها به واسطه عریضه بر اساس اسناد آرشیوی قابل دستیابی است. از روند عریضه‌نویسی درخواست‌های مردم در این سپهر سیاسی اجتماعی به چه صورت است؟ عریضه چیست؟ در طی مطالعات می‌دانیم عریضه برگرفته از واژه عرض است. شکایت و دادخواهی مطرح شده یا نامه‌ای که به یک فرد بلندمرتبه نوشته می‌شود. قدیمی‌ترین عریضه‌ها برمی‌گردد به دوره اساطیری، که جمشید در حکمرانی آئین مظالمی بنا نهاد. در داستان‌های فولکلور هم عریضه داستان‌هایی را شامل می‌شود. هرودوت در توصیف تاریخ مادها به شب دادخواهی اشاره می‌کند و این در دوره هخامنشی هم وجود داشته است. در شاهنامه فردوسی هم به بارگاه داد اشاره شده است.
برومند بیان کرد: در قرون نخستین اسلامی عریضه به نزد حاکم محلی یا حکمران فرستاده می‌شد و در فرصتی مناسب بررسی می‌شد. ملاقات پادشاهان با عامه مردم نیز در نهایت به ارائه درخواست منجر می‌شد. در دوره ناصرالدین‌شاه روز یکشنبه برای دیدار با مردم تعیین شد و یا صندوق عدالت انوشیروان در میدان ارگ نصب شد. اینها بخشی از تاریخ اجتماعی به شمار می‌رود که در ستون رسمی کمتر به آنها پرداخته شده است. بیشتر دادخواهی‌ها برای ظلم حاکم محلی، ناتوانی در پرداخت خراج، شکایت از اصناف و ارزاق عمومی است که در آرشیوهای اسنادی نگهداری می‌شوند.
اسناد عرایض؛ مهم‌ترین میراث مکتوب تاریخ مشروطیت
در ادامه این نشست دکتر علی ططری، مدرس دانشگاه و مدیر دفتر مطالعات تاریخ اقتصادی ایران به بررسی اسناد عرایض: مهم‌ترین میراث مکتوب تاریخ مشروطیت پرداخت و گفت: ۱۴ مرداد روز بزرگی است هرچند این روزها این مناسبت چندان مورد نظر قرار نمی‌گیرد. ۱۴ مرداد ماه به روایتی روزی است که کشور ما صاحب قانون شد. از سوی دیگر در ابعاد جهانی دومین کشوری بودیم که صاحب قانون شدیم. از این نظر جایگاه رفیعی در دنیا داریم.
وی افزود: عریضه یک نوشته بین‌رشته‌ای است. عریضه قدمتی به طول تاریخ دارد. عریضه‌نویسی در ادیان دیگر هم وجود دارد و فقط مختص دین اسلام نیست. آنچه که مسلم است، عریضه شکوائیه‌ای است از فرودست به فرادست، از فرادست به فرادست یا از فرادست به فرودست هم می‌تواند باشد و نمی‌توان تعمیم داد. عریضه را به چهار گروه می‌توان تقسیم کرد؛ پیش از مشروطه، دوره مشروطه، دوره پهلوی اول و دوره پهلوی دوم. نخستین نشانه‌های توجه به عریضه را از دوره ناصرالدین‌شاه داریم. صندوق عدالت انوشیروان در میدان ارگ در این دوره نصب شد.
ططری بیان کرد: عریضه‌نویسی در ژاپن از دوره میجی آغاز شد. در ایران بیست سال بعد از ژاپن مجلس تاسیس شد. دوره پیشامشروطیت به دوره ناصری ختم می‌شود. ناصرالدین شاه بعد از بررسی عریضه‌ها به فراخور عریضه دستوراتی می‌داد. پس از آن در دوره مشروطه شاهد اوج عریضه‌نویسی هستیم. فراز و فرود این دوره به دلیل بحران‌های سیاسی و اجتماعی که گریبانگیر ایران شد، عریضه‌نویسی اوج گرفت. مردم به دلیل اینکه محل التجا نداشتند، به سفارتخانه‌ها رجوع می‌کردند. در دوره مشروطه رونوشت عرایض به روزنامه‌ها رسید. اولین نهاد برای رسیدگی به عرایض «کمیسیون عرایض مجلس» بود. به فراخور عریضه‌ای که به مجلس می‌آمد، مجلس هم دستوری برای اجرا به نهاد ذیربط صادر می‌کرد.
وی در ادامه گفت: کمیسیون‌ها هم همپای وزارتخانه‌ها تشکیل می‌شد و نهادسازی شکل گرفت. پس از دوره مشروطه عرایض در مجلس قرار گرفت. عرایض دوره پهلوی اول و دوم قابل بررسی است. در بخش دوم عرایض را با موضوع روز ربط می‌دهیم. انسانی که با هوش مصنوعی سروکار دارد، عرایض را در کجا می‌تواند بگنجاند؟ باید مطالبی که می‌خواهیم از آنها تولید علم کنیم، کاربردی باشد. امروز اگر بخواهیم دسته‌بندی کنیم، ابزار ارتباطی فضای مجازی، شبکه‌های ماهواره‌ای، رادیو و تلویزیون، روزنامه‌ها و… است. در سال ۱۴۵۲ اگر بخواهیم یک پژوهش تاریخی تعریف کنیم، ناچاریم که به بررسی همه این حوزه‌ها بپردازیم.
ططری بیان کرد: عریضه در برخی موارد تنها تریبون مردم بوده است. عریضه شفاهی برای کسی که آن را ارائه می‌داد، خطر داشت. اگر بخواهیم عریضه‌ها را بررسی کنیم، به بسیاری از اطلاعات دست پیدا می‌کنیم. در هر موضوعی اعم از بحث شیخ خزئل، ملی شدن صنعت نفت، حوزه انتخابات، مجلس شورای ملی، مراجع، خوانین و… می‌توانیم اسنادی را جستجو کنیم. یکی از راه‌های ارتباطی با زیرپوست جامعه عرایض بود. ولی نبود روش تحقیق به روز سبب شد تا این اسناد بررسی نشده باقی بماند. امروز باید با استفاده از عرایض به دنبال موضوعاتی باشیم که به درد امروز ما بخورد.
وی در ادامه گفت: این‌گونه به نظر می‌رسد که با انقلاب میجی ژاپن متحول شد اما این چنین نیست، در ژاپن به دلیل وضعیت اقتصادی بد از دویست سال قبل حاکمان محلی اصلاحاتی را در تمام زمینه‌ها شروع کرده بودند که یکی از این اصلاحات نصب صندوق عرایض بود. در ژاپن اما نوشتن عریضه مستلزم داشتن شرایطی بود. باید پیشنهادات مفید مطرح می‌شد. پیشنهادات نباید سودجویانه می‌بود و کسانی که از عریضه خود نتیجه نگرفته بودند، می‌توانستند دوباره عریضه بنویسند. یکی از دلایل شکل‌گیری پارلمان در ژاپن همین صندوق عریضه بود.
ططری افزود: ما با اینکه اسناد خوبی در اختیار داریم اما در بررسی اسناد عرایض کم کار کردیم. این اسناد هویت مشروطه و پارلمان ایران هستند که پژوهشگران می‌توانند بر روی آن کار کنند.
منبع: ایبنا