میراث مکتوب- انتشارات شیرازه در مجموعۀ قفقاز و آسیانۀ میانه با دبیری کاوه بیات اقدام به انتشار کتاب «تاریخ امیرانِ منغیتیۀ بخارا» نوشتۀ صدرالدین عینی به کوشش مسعود عرفانیان کرده است.
امیران منغیتیه آخرین سلسلۀ حاکم بر امیرنشین بخارا بودند که از اواسط قرن هجدهم میلادی تا اندک زمانی بعد از انقلاب سال ۱۹۱۷ روسیه بر آن حدود حکمرانی کردند. این کتاب یکی از آثار اولیۀ استاد صاحب‌نام تاجیک، صدرالدین عینی است.
او در این اثر در کنار ارائۀ گزراشی از دگرگونی‌های سیاسی-اجتماعی دورۀ حکومت منغیتیان و روابط آنان با روسیه و دیگر خان‌نشین‌های ماوراءالنهر، به طرز زندگانی مردم آن روزگار و چگونگی رفتار ظالمانۀ حاکمان با آنها نیز توجه کرده است.
بیات، دبیر این مجموعه سرگذشت مردم بخارا در دروۀ حکمرانی امیران منغیتیه را هولناک توصیف می‌کند و ادامه می‌دهد:« دورۀ متأخر آن که با گسترش پاه‌ای از اصول ترقی و تجدد در بسیاری از حوزه‌های همجوارِ این خطه نگون‌بخت مقارن بود و همچنین رشته تحولاتی که به سرنگونی این امیرنشین به دست بلشویک‌ها منجر شد از جمله مضامینی است که صدرالدین به آن پرداخته است.»
عرفانیان، نویسه‌گردان این اثر از زبان سیرلیک است. او مقدمه‌ای بر این اثر نوشته و به زاویای زندگی صدرالدین عینی از طفولیت تا بزرگسالی پرداخته است. صدرالدین در ناحیۀ غجدوان بخارا به دنیا آمده است. پس از شیوع وبا مرگ پدر و مادر به بخارا رفته و پس از آشنایی با شریفجان مخدوم صدرضیاء که از ادیبان بلندآوازه عصر خود بود، به خانۀ او راه یافت.
صدرالدین جوان؛ از فراشی تا تدریس
صدرضیاء که به استعداد صدرالدین پی برده بود او را به مدرسۀ میرعرب که از مدارس مهم آن روزگار بود می‌برد. او در آنجا ساکن می‌شود. صدرالدین برای گذران زندگی در خانه‌های ملاباجی‌ها و صاحبان مدرسه‌ها از آشپزی گرفته تا فراشی و خدمتکاری هم کرد. اوضاع نابسامان آن روزگار چشمان عینی را به روی واقعیت گشود و او را به سوی عدالت‌خواهی، ترقی‌پروری و معارف‌پروری که در بخارا و سمرقند نمایان شده بود، کشاند.
با توجه به آنچه در مقدمه به آن اشاره شده است، صدرالدین جوان با کمک عبدالواحد منظم از جدیدان فعال مکتبی با روش اصول نوین بنا نمود و عینی کتاب درسی «تهذیب الصبیان» را نوشت. وقتی از کار تدریس باز داشته شد، به کار در کارخانۀ پنبۀ «قراتپه» مشغول شد و اشعار خود را در مجله‌های «شورا» و «آئینه» منتشر می‌کرد.
با پیروزی انقلاب ۱۹۱۷ روسیه و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، تاجیکان و فرهنگ و تمدن تاجیکان که تحت سیطرۀ پان‌ترک‌ها در حال از بین رفتن بود، توانستند به مدد این انقلاب از هویت مستقل خود دفاع کنند. اما نقش صدرالدین دراین میان بسیار پررنگ بود. او با انتشار «نمونۀ ادبیات تاجیک» توانست به این دفاع کمک کند. اما خشمی علیه صدرالدین برپا شد که با وساطت ابوالقاسم لاهوتی پایان یافت.
صدرالدین و جامعۀ ادبی ایران
بنا به آنچه عرفانیان به آن اشاره کرده، آثار صدرالدین به زبان‌های مختلف ترجمه شد. کتاب «یادداشت»های او را سعید سیرجانی منتشر کرد تا جامعۀ ادبی ایران با او بیشتر آشنا شوند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روابط ادبی ایران و تاجیکستان رواج گرفت و آثار بیشتری از صدرالدین در ایران معرفی شد.
سعید نفیسی، علی‌اصغر حکمت، پرویز ناتل‌خانلری، کریم کشاورز نیز هر کدام مناسبات و مراودات فرهنگی با صدرالدین داشتند.
عرفانیان بعد از پرداختن به شرح زندگی صدرالدین در بخش دیگری به کتاب «تاریخ امیرانِ منغیتیۀ بخارا» اشاره کرده است. بخش اول این کتاب در شماره ۵۰، مجلۀ شعلۀ انقلاب تحت نام «تاریخ سلسلۀ منغیتیه، که در بخارا حکم راندند» چاپ شد و ادامۀ آن در شماره‌های آتی منتشر و به اتمام رسید. بعدها این مجموعه به شکل کتاب در شهر تاشکند و در سال ۱۹۲۳ منتشر شد.
در این کتاب چگونگی شکل‌گیری سلسلۀ منغیتیۀ بخارا با روی کار آمدن بنیانگذاران آنها محمدرحیم خان در سال ۱۷۵۳ میلادی و حکومت نزدیک به یکصد و پنجاه سالۀ آنان تا آخرین امیر این سلسله امیرعالم‌خان که با حملۀ بلشویک‌ها به بخارا سرنگون و به افغانستان گریخت بررسی شده است.
صدرالدین در کتاب «تاریخ امیرانِ منغیتیۀ بخارا» در کنار ارائۀ گزارشی دقیق از رویدادها و روابط منغیتیان با روسیه به طرز معیشت مردم آن روزگار و چگونگی رفتار ناعادلانۀ حاکمان با آنان توجه کرده است.
همان‌طور که گفته شد، صدرالدین در این اثر به ذکر حکومت رحیم‌خان بنیانگذار حکومت تا امیرعالم‌خان پرداخته است. در این اثر ۵۰ بخشی، ذکر سایر امرا نیز رفته است. شهادت ابوالفیض‌خان به دست رحیم خان، ایام استقلال رحیم خان تا وفات وی در کنار ذکر جلوس امیر شاهمراد، امیر حیدربن شاهمراد و سایر امرا در اختیار خوانندگان قرار گرفته است.
محاربۀ امیرمظفر و روس در سمرقند و الحاق سمرقند به روسیه آغاز عصیان عبدالملک‌خان است که در بخشی مستقل به آن اشاره شده است. ذکر امیرعبدالاحد و راه مداخل حکومت بخارا در عهد عبدالاحد و مسئلۀ مکتب و فتنۀ شیعه و سنّی بعد از وفات عبدالاحد از دیگر مطالب خواندنی این اثر است.
امیرعالم آخرین امیر بخاراست که صدالدین به آن اشاره کرده است.فکر انقلاب در بخارا، مسئلۀ اصلاحات و استفادۀ امیرعالم از انقلاب روسیه و همچنین واقعۀ کالیسف (نام جمهوریت ترکستان) و در آخر فرار امیرعالم به تفصیل بیان شده است.
«تاریخ امیرانِ منغیتیۀ بخارا» نوشتۀ صدرالدین عینی به کوشش مسعود عرفانیان در مجموعۀ آسیای میانه و ققفاز نشر شیرازه به دبیری کاوه بیات در ۲۶۵ صفحه با قیمت ۷۵ هزار تومان منتشر و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
مریم مرادخانی