میراث مکتوب- حدود ۷۰۰ سال از آن هنگام می‌گذرد که جهانگرد مغربی، ابن بطّوطه، در شرق چین، از قایقرانان سروده‌هایی به فارسی شنید و از آن میان بیتی را در دفتر و سفرنامۀ خویش ثبت کرد:
تا دل به مهرت داده‌ام در بحر غم افتاده‌ام
چون در نماز استاده‌ام گویی به محراب اندری
هنوز از مرگ شیخ اجل سعدی شیرازی چند سال بیش نگذشته بود که شعر او را در اقصای چین می‌خواندند و جهانگرد عرب‌زبان، آهنگ آن را سخت پسندید. او مدتی بعد توفیق یافت و در شیراز عهد ابواسحاق اینجو بر تربت پاک شیخ اجل حاضر شد و در سفرنامۀ خود از شعر سعدی و زاویه‌ای که بیرون شیراز در رکن‌آباد در بوستانی مصفّا پدید آورده بود سخن گفت و حوض‌های مرمری بر مزار شیخ که مردم شیراز جامه‌های خود را در نهر بزرگ آبی که از آنجا می‌گذشت، می‌شستند و گویا شیخ بزرگوار خود چنین خواسته بود.
سعدی و شعر سعدی را با آب پیوندی استوار است:
سرم از خدای خواهد که به پایش اندر افتد
که در آب مرده بهتر که در آرزوی آبی!
نه آنکه به نوشتۀ جنید شیرازی، سعدی در بیت‌المقدس و شام مدّت‌ها آب بر تشنگان می‌رسانید و هم از این روی در مراتب معنوی به مقام‌های عالی رسید:
روان تشنه برآساید از وجود فرات
مرا فرات ز سر برگذشت و تشنه‌ترم!
شعر سعدی برای زبان پارسی همچون آب مایۀ حیات و تازگی است. سعدی در دورۀ زندگی، آب به تشنگان می‌رسانید و اکنون پس از قرن‌ها شعر او همچون آب زلال روان تشنگان را آرام می‌دارد و صفا می‌بخشد. سعدی زبان فارسی را با خود همه جای گیتی برده و همه را از لطف سخن خویش برخوردار کرده است. هم بدین سبب سعدی را «پیمبر» زبان فارسی خوانده‌اند: زبان فارسی با سعدی، زبان عشق و محبّت و دوستی و مداراست. گلستان و بوستان او هفت قرن است که آموزگار زبان فارسی است و ضمن حکایات دلکش و عبرت‌آموز آن، به بهترین وجهی، درس اخلاق و زندگی داده است و راستی که «بر حکمت سعدی نتوان خرده گرفتن».
لطف سخن و حکمت سعدی در این است که همگان به قدر وسع و توفیق می‌توانند از پند او بیاموزند و از زندگی برخورداری تمام بیایند ولی چنین به نظر می‌رسد و خود شیخ بزرگوار نیز در نظر داشته است، اصحاب قدرت در مجلس درس سعدی می‌باید در صف نخست باشند وگرنه برای ایشان «خواب نیمروز» از هر عبارتی «فاضل‌تر» است «تا در آن یک نفس خلق را» نیازارند و به قول سعدی: «بدان که ملوک از بهر پاس رعیت‌اند نه رعیت از بهر طاعت ملوک».
علی بهرامیان
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی