میراث مکتوب – همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» همراه با رونمایی از کتاب‌های «سه رساله از کوشیار گیلانی» و «رساله اسطرلاب کوشیار گیلانی» به کوشش دکتر محمد باقری عصر روز دوشنبه (پنجم اسفندماه) در مجتمع فرهنگی باغ زیبا با حضور جمعی از کارشناسان و صاحبنظران حوزه علوم ریاضی و نجوم برگزار شد.
جان لنارت برگرن، پژوهشگر، ریاضیدان و استاد دانشگاه سیمون فریزر – کانادا و پژوهشگر تاریخ نجوم اولین سخنران نشست دوم همایش میراث علمی کوشیار گیلانی بود. وی با زبان انگلیسی توضیحاتی درباره کوشیار و مثلثات کروی ارایه کرد.
بررسی مثال‌های نسوی از کتاب زیج جامع
سپس مریم زمانی، کارشناس ارشد و پژوهشگر تاریخ علم در این نشست به ارایه مقاله ای درباره «بررسی مثال های نسوی از زیج جامع کوشیار» پرداخت و اظهار کرد: ابوالحسن علی بن احمد نسوی آن چنان که در ابتدای رساله «بازنامه» گفته است در سال ۳۷۱ یزدگردی در ری به دنیا آمد. به دلیل علاقه به پرندگان شکاری در خدمت چندین پادشاه بود او تجربیاتش درباره پرندگان را در شهریور ۴۴۹ یزدگردی در کتاب «بازنامه» برای آیندگان نوشت.
این پژوهشگر حوزه تاریخ علم افزود: رساله «اللامع فی امثله» اثر زیج جامع در سال ۴۱۵ یزدگردی، ۴۳۹ هـ.ق. و در هشت فصل نوشته شده است. فصل نخست؛ تقویم ها، فصل دوم؛ جیب و وتر، فصل سوم؛ ظل ها، فصل چهارم؛ طول دایره البروجی حقیقی سیارات و رفتارشان، فصل پنجم؛ اعمال مربوط به طالع روز و شب، فصل ششم؛ گرفتگی ها و آن چه مربوط به آن است. فصل هفتم؛ به احکام نجوم مربوط است.
زمانی با بیان این که فصل هشتم به اعمالی که کم تر به آن نیاز است، پرداخته و نسخه این رساله در کتابخانه باتلر دانشگاه کلمبیا و به شماره Smith MS.45/7 موجود است، ادامه داد: اکنون تصمیم دارم روز نخست رمضان سال ۴۳۹ هجری را بیابم؛ اگر روزهای سپری شده سال ها را داشته باشیم، آن را بر هفت تقسیم می کنیم باقی مانده نشان روز هفته است از ابتدای آغاز تقویم هجری قمری ۱۵۵,۴۱۳ گذشته، به ازای هشت ماه سپری شده از آغاز سال ۲۳۶ روز به روزهای گذشته تقویم می افزاییم.
وی افزود: از پنج شنبه بشمریم، نخستین روز رمضان پنج شنبه است. یعنی رمضان ۴۳۹ هجری با پنج شنبه آغاز می شود. اگر سال ها را در نظر بگیریم، باید عدد سالی که در آن هستیم را بر ۲۱۰ تقسیم کنیم. سپس با کمک جدول مدخل ماه های عربی معلوم می کنیم باقی مانده نشانِ چه روزی است.
زمانی توضیح داد: در ستون نخست جدول مدخل ماه های هجری به ازای عدد ۱۹ صِفر نوشته شده است که نشان پنج شنبه است. به همان نتیجه قبلی رسیدیم.
استرلاب؛ آیینه تمام نمای نجوم
سخنران بعدی این نشست اسدالله صفایی، پژوهشگر حوزه نجوم، بود که موضوع سخنرانی او به رویکرد استرلاب، تغییرات و تکامل آن در ایران اختصاص داشت. وی از استرلاب به عنوان آیینه تمام نمای نجوم یاد کرد و گفت: کوشیار گیلانی همواره استرلاب را دقیق ترین ابزار می دانست که تبیین ابعاد هندسی تازه زمان را با آن انجام می دادند.
وی با بیان این که کاربردهای مثلثات، جهت یابی و قبله یابی را با استرلاب انجام می دادند، گفت: واژه استرلاب از دو واژه «استر» و «لاب» تشکیل شده است که به معنای ستاره یاب؛ ترازوی خورشید جام جم است. البته به معنای لابیدن؛ تابیدنِ استرلاب کمتر توجه شده است.
صفایی عنوان کرد: «قوی قریگلان قلعه» واقع در منطقه خوارزم، نخستین مکانی بود که سرنخی از ابزار استرلاب پیدا کرده اند. استرلاب نخستین ابزاری است که در داخل آن چرخ دنده بکار رفته بود.
این پژوهشگر حوزه نجوم افزود: در ساعت ستاره ای برای تعیین موقعیت نسبی ماه و خورشید، مقابله و تسدیس از استرلاب استفاده می کردند. استرلاب مسطح بسیط عبدالعلی واقع در موزه مشهد، رایج‌ترین استرلاب است. بعدها استرلاب خطی به وجود آمد که تنها در ایران بود.
وی توضیح داد: پس از گذشت زمان، بشر درباره نظریه حرکت وضعی زمین در ایران صحبت می کند که متن آن در کتاب «استیعاب» ابوریحان بیرونی ارایه شده است. مدت ها بعد استرلاب زورقی و مسطری ساخته شد که از آن ها برای جهت یابی و قبله یابی استفاده می کردند.
صفایی افزود: حدود ۲۰۰ سال اخیر، استرلاب دریانوردی ساخته شد. همچنین برخی استرلاب ها کاربردهای مثلثاتی در محاسبات، معماری و شهرسازی داشتند. با گذشت زمان، بر ای توسعه کاربردهای استرلاب ها، قطعات اُپتیکی به آن ها افزودند.
مشروح سخنرانی های نشست دوم همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» به زودی بر روی وب سایت مرکز پژوهشی میراث مکتوب قرار خواهد گرفت.