همینطور که می‌بینیم در آن اطلاعات جالبی درباره ابو سعد سمّان و ابو یوسف قزوینی (در اینجا ابو یوسف قزوینی شرح حالی کوتاه از زید بن علی به دست می دهد؛ می دانیم که ابو یوسف خود زیدی مذهب بوده است)، دو شاگرد قاضی عبد الجبار همدانی آمده است (برای ابو سعد سمّان، علاوه بر آنچه تاکنون از نویسنده این سطور منتشر شده، مقاله ای تفصیلی نوشته ام که باید وقتی منتشر شود؛ نیز برای ابو یوسف قزوینی نک: مدخل مربوط در دائره المعارف بزرگ اسلامی، به قلم نویسنده این سطور؛ برای او نیز نک: مقدمه امالی قاضی عبد الجبّار به تصحیح نگارنده):
برگ ۶۱ الف أخبرنا القاضی الإمام أبو یوسف القزوینی قال: ومن حفاظ القرآن المشهورین بالحفظ والإحکام والإتقان زید بن علی /۶۱ ب بن الحسین بن علی بن أبی طالب أبو الحسین الشهید خرج بالسیف یدعو إلی الله تعالی وإلی کتابه آمراً بالمعروف وناهیاً عن المنکر ومجاهداً أعداء الله فقتل وصلب وأحرق بالنار والآخره خیر له وأبقی وله قراءه یؤثر عنه وهو فی الفقه إمام یقتدی به. دخل علیه أبو حنیفه فقیل له هذا فقیه أهل الکوفه فقال له زید ما مفتاح الصلاه وما افتتاحها وما استفتاحها فقال أبو حنیفه مفتاح الصلاه الطهور وافتتاحها التکبیر واستفتاحها مختلف فمنهم من یقول وجهت وجهی ونحن نختار سبحانک اللهم ونحمدک وتبارک اسمک وتعالی جدک وجل ثناؤک ولا اله غیرک فقال زید إنک لفقیه.
روایات ابن خسرو البلخی از ابو سعد السمان:
۷۴ الف وأخبرنا الشیخ أبو نصر المعمری محمد بن الحسن بن محمد بن جامع بقرائتی علیه فأقرّ به قال أنبأنا القاضی أبو جعفر محمد بن أحمد بن حامد بن عبید بقرائتی علیه قال حدثنا أبو سعد اسماعیل بن علی الرازی السمان قال حدثنا الحسن بن علی الدمشقی …
وأخبرنا الشیخ أبو العلاء صاعد بن سیار بن محمد الدهان الهروی الإسحاقی قراءه علیه قدم علینا من هراه قال أنبأنا القاضی أبو محمد عبد الله بن أبی حفص عمر بن محمد الأنصاری قال أنبأنا القاضی أبو العلاء محمد بن أبی الفضل الحمدانی المعروف بقاضی شخشاخ بسرخس فی مسجده والقاضی الفقیه أبو القاسم عبدالجبار بن زینب (؟) أحمد [ربیب أحمد] من أصحاب الرأی بهراه قالا أنبأنا أبو بکر محمد بن أحمد بن محمد الطالقانی /۷۴ ب قال أنبأنا أبو سعد اسماعیل بن الحسین السمان (در نسخه: السماک) بالری قال حدثنا أبو علی الحسین بن علی بن محمد بن إسحاق بن سنان الدمشقی
۷۴ ب: وقرأت علی الشیخ أبی نصر المعمر بن محمد بن الحسن محمد (کذا) بن جامع فأقرّ به أخبرکم القاضی الإمام المؤتمن أبو جعفر محمد بن أحمد بن حامد بن عبید البخاری قال حدثنا أبو سعد اسماعیل بن علی الرازی السمان قال حدثنا أبو علی الحسن بن علی
وقرأت علی الشیخ الحافظ أبی العلاء صاعد بن سیار بن محمد الدهان الهروی الاسحاقی فأقرّ به قلت له أخبرکم القاضی أبو محمد //۷۵ الف عبدالله بن أبی حفص عمر بن محمد الأنصاری فیما قرأت علیه قال أنبأنا القاضی أبو العلاء محمد بن أبی الفضل الحمدانی المعروف بقاضی شخشاخ بسرخس فی مسجده علی باب داره والقاضی الفقیه أبو القاسم عبد الجبار بن زید بن أحمد من أصحاب الرأی بهراه قالا أنبأنا أبو بکر محمد بن أحمد بن محمد الطالقانی قدم علینا حاجاً قال أنبأنا أبو سعد اسماعیل بن الحسن السماک (کذا) بالری بقراءتی علیه قال أنبأنا أبو علی الحسن بن علی بن محمد بن اسحاق بن سیار الدمشقی.
قابل توجه است که در طول این کتاب ارزشمند نقلهای زیادی از تاریخ بخارای غنجار دیده می شود که برای بازسازی آن اثر به کار می آید. نیز در طول این کتاب روایات زیادی از ابن عقده و از ابو عبدالله العلوی، دو زیدی دلبسته به روایات ابو حنیفه وجود دارد.
علاوه بر این مسند، مسند ابو حنیفه از الأستاذ ابو محمد عبد الله بن محمد بن یعقوب الحارثی السبیذموئی هم به تازگی منتشر شده، همو که مناقب ابو حنیفه او را پیشترها در کتاب ماه دین معرفی کرده‌ام. از آن پیشتر این نسخه را دیده بودم:
نسخه فاتح ش ۴۴۹۳ از برگ ۵۶ به بعد: مسند أبی حنیفه از ابو محمد عبد الله بن محمد بن یعقوب الحارثی. کتابت نسخه: «فی آخر یوم من سنه أربع وستمائه بدمشق حماها الله تعالی»؛ چندین نسخه کهنه و غیر کهنه دیگر هم از آن در کتابخانه های ترکیه دیده می‌شود.
حسن انصاری
منبع: حلقه کاتبان