میراث مکتوب- مفهوم زندگی خوب، به هر معنایی مراد شود و در هر بافت فرهنگی و تمدنی که صورتبندی شود، لاجرم بر شانه های چند ایدۀ بنیادی استوار است. از آن ایده ها که در حکم کمربند محافظتی «زندگی خوب» هستند، یکی شان هم «امید» است. کسی را البته شاید نتوان یافت که به حاق واقعیت امید پی برده و ماهیتش یا تعریف منطقی و حدّ و رسم آن را صید کرده باشد.
تاریخ فلسفه، الهیات و روانشناسی، لبالب از تحلیل هایی است که درصدد بوده اند با یک سفر اکتشافی به سیاهچالۀ مفاهیم نظری، به سرشت این مفهوم دیرسال و کهنسال راه ببرند. از افلاطون و ارسطو تا پل ریکور و ریچارد رورتی؛ و از پولس و آگوستین تا گابریل مارسل و یورگن مولتمان، همگی مسافران این سفر اکتشافی بوده اند و صورتبندی هایی از معنا و مدلول امید عرضه کرده اند، بی آنکه الزاماً به جامع ترین تعریف دست یافته باشند. ما اکنون با زنجیره ای از خوشه های مفهومی مواجه هستیم که هر کدام روایتی از معنای امید و نسبت آن با زندگی خوب به دست می دهند.
با این همه، امید هر تعریفی داشته باشد، به تعبیر فلوطین، فیلسوف اسکندرانی (۲۰۴-۲۷۰): «نزدیک ترین و عزیزترین دارایی روح انسان به شمار می آید.» به نظر می آید در ازدحام تعریفات و تبیین هایی که از امید عرضه شده است، آنچه عجالتا راهگشا و کارگشاست، همان است که مارک ورنون در کتاب خواندنی اش، زندگی خوب، ۳۰ گام برای کمال بخشیدن به هنر زیستن، (ترجمه پژمان طهرانیان، تهران: نشر نو، چاپ اول ۱۳۹۶) به دست داده است: «امید، گونه ای نیروی درونی است که شوق را در انسان زنده نگه می دارد و شما را برای در پی گرفتن زندگی خوب مصمم می سازد.»(ص ۱۸)
مزیت این تعریف در «ابهامِ راهگشا و روشنگر» آن است! تعریفی که در عین سربستگی، گره گشایی هم می کند و امید را به یک رانۀ مرموز و شورمند برای تحصیل زندگی خوب بازمی گرداند. به این اعتبار، حق با ارنست بلوخ ، فیلسوف آلمانی (۱۸۸۵-۱۹۷۷) است که معتقد بود مسأله مهم در زندگی،«آموختن هنر امیدواری»است. چراکه این هنر به خودشکوفایی انسانی مدد می رساند و از این طریق جهانی بهتر را می سازد. تو گویی بلوخ، تناظری میان«هنر امیدواری» و «هنر زندگی» برقرار می کند؛ به نحوی که آموختن هنر امیدواری، همزمان یادگرفتن هنر زندگی هم هست.
در تمثیلی رسا و بلیغ، اریک فروم (۱۹۰۰ – ۱۹۸۰)، روان شناس اجتماعی آمریکایی آلمانی الاصل، امید را «ببری در کمین نشسته» می داند که تنها وقتی می جهد که دقیقاً زمانش فرارسیده باشد. به زعم او امید یعنی آماده بودن در هر لحظه تا آن اتفاق خوب و بزرگ زندگی که تاکنون رخ نداده، محقق شود. ما با امید است که آغوش خود را به روی امکان های نو و نیکو گشوده نگاه می داریم و به تعبیر سورن کی‌یر که‌گور، فیلسوف دانمارکی (۱۸۱۳ – ۱۸۵۵)، وقتی رخ می نمایاند که ما به محدودیت و کرانمندی خویش وقوف می یابیم و جاودانگی را در قلمرو ناممکن ها جست و جو می کنیم.
به زعم او آنچه می تواند ما را از چاله ناممکن بجهاند، امید است. امید مسیحی؛ همان چیزی که پولس و آگوستین و توماس آکوئیناس آن را در کنار ایمان و محبت می نشاندند و با آنها خوشه فضایل سه گانه الهیاتی را شکل می دادند. باری، تقریباً تمام صورتبندی های فلسفی، روانشناختی و الهیاتی از مفهوم امید، بیش یا کم یادی از «زندگی خوب و معنادار و ارزشمند» می کنند. اما آیا فقط این امید است که می تواند چشم انداز مطلوبی از زندگی خوب عرضه کند؟ آیا ناامیدی، ذاتاً نافی و ناقض زندگی خوب است؟ آیا نمی توان نوعی از ناامیدی را فرض کرد که با اصل زندگی خوب سازگار باشد؟ و اصلاً آیا ساحت سومی قابل تصور هست که در آن، امید و ناامیدی، هردو از اعتبار افتاده باشند و اقلیمی فراتر از دوگانه ی خوف و رجا یا امید و ناامیدی وجود داشته باشد؟
من در این نوشته مختصر می کوشم به جای پرداختن به خوشه سه تایی ایمان، امید، محبت که طنینی مسیحی و الهیاتی دارد، به خوشه ای دیگر التفات کنم که دو جزء دارد: خوف و رجا یا بیم و امید. در پهنه فرهنگ، ادب و عرفان اسلامی، این خوشه دو تایی، از آن خوشه سه تایی رایج تر است. در سنت تصوف، کمتر کتاب شاخصی را می توان یافت که باب یا فصلی را در تبیین این خوشه مفهومی (خوف و رجا ر بیم و امید) تدارک ندیده باشد.
مطلب حاضر با تمرکز بر دیدگاه مولانا جلال الدین، عارف نامدار ایرانی (۶۰۴ – ۶۷۲ ه.ق)، می کوشد تا سه روایت از امید و ناامیدی ونسبت شان با زندگی خوب عرضه کند. مولانا در روایت اول، به ستایش امید و ضرورت امیدواری می پردازد؛ در روایت دوم از فضیلت ناامیدی سخن می گوید؛ و نهایتاً در روایت سوم به ساحت متمایزی اشاره می کند که در آن، امید و ناامیدی یا خوف و رجا بلاموضوع و بلااثر می شوند. عالمی که اساساً بیرون از این خوشه مفهومی دوتایی است.
روایت اول: در ستایش امید
مولانا در ساحت نخست از جهان نگری اش، یک ستایشگر سرسخت و شورمند امید است. نشاط و رونق و گشایش و کامیابی و بختیاری زندگی را در امیدواری می بیند. میل به نومیدی را گام زدن در تاریکی وظلمت می داند و امید را «خورشید» خطاب می کند:
کوی نومیدی مرو امیدهاستر سوی تاریکی مرو خورشیدهاست
(مثنوی، دفتر اول/ بیت۷۲۴)
او به جای آنکه همچون فیلسوفان، بخواهد بنیان های متافیزیکی امید را کشف و تبیین کند، اصل را بر این می گذارد که امید، مفهومی روشن و چه بسا بدیهی و بی نیاز از تعریف است. به این اعتبار، خوشتر می دارد که به جای صرف وقت برای تعریف و ایضاح مفهومی، به مخاطبان خود،هنر امیدواری را بیاموزاند تا از این مسیر، همزمان، هنر زندگی را آموخته باشند. به همین دلیل است که لحن مولانا در این ساحت از جهان نگری، لحن تجویزی و توصیه ای است:
دم به دم بر آسمان می دار امید / در هوای آسمان رقصان چو بید
(همان، دفتر پنجم/ ۱۷۳۱)
نی مشو نومید و خود را شاد کن / پیش آن فریادرس فریاد کن
(همانر اول/ ۳۲۵۲)
لیک بر شیری مکن هم اعتماد / اندر آ در سایه ی نخل امید
(همان / ۲۹۶۰)
والبته در تبیینی الهیاتی و به استناد تفسیری که از آیات قرآن دارد، مزیت و مطلوبیت امید و قباحت نومیدی را به ذات باری منسوب می کند:
نیست دستوری بدینجا قرع باب / جز امید الله اعلم بالصواب
(همان / سوم / ۳۰۹۲)
ناامیدی را خدا گردن زده است / چون گنه مانند طاعت آمده است
(همان / اول / ۳۸۳۶)
این چند فراز از مثنوی، گویاترین تعابیر در ستایش امید است. پیداست که مولانا با ابیاتی از این دست، می کوشد برای انسان هایی معمول و مبتدی که در جهانی لبالب از مرارت و مشقت زندگی می کنند، به تعبیر مارتین لوتر،«یک دلگرمی معنوی» تدارک ببیند. این دلگرمی معنوی، همان موهبت امید است. مولانا در این ساحت، امید را به مفاهیمی چون: شادی، سرخوشی، توکل، اعتماد، خوش گمانی و طاعت پیوند می زند و طبعاً این خوشه مفهومی، نوع و سطحی از زندگی خوب را برمی سازد که چه بسا بتوان از آن با عنوان «زندگی سالم امید- محور» یاد کرد. امید در این میان، همان «نیروی درونی شوق انگیزی» است که به قول مارک ورنون، آدمی را به تعقیب یک زندگی خوب مصمم می سازد.
روایت دوم: در فضیلت مندی ناامیدی
بیرون ازساحت روایت نخست، ساحتی وجود دارد که ادب آن، عجز و استیصال است. این جهان دوم، جهان شکسته دلی است. مولانا در ورای زندگی سالمی که با محوریت امیدواری، برای آدمیان معمول و متعارف ترسیم وتجویز می کند، به روایتی دوم از زندگی هم می رسد که محوریتش با ناامیدی است. در این روایت دوم، ناامیدی نه تنها آفت و نقیصه ای هستی شناسانه یا اخلاقی نیست، بلکه نماد نوعی از زندگی شکوهمند است که جوهره آن، تسلیم اختیاری در بارگاه ذات باری تعالی است. چنین فردی از اسباب وعلل، یکسره طمع بریده و در منتهای تنهایی و بی کسی، تجسم تام و تمامی از قطع تعلق است.
موقعیت ناامیدی در نظر مولانا مستعدترین موقعیت برای کسب لطف مخصوص و مستور خداوند است:
شربتی داری که پنهانی به نومیدان دهی
تا فغان درناورد از حسرتش امیدوار
(دیوان شمس، طبع فروزانفر، غزل۱۰۷۳)
موقعیت ناامیدی، آنگونه که مولانا توصیف می کند، در واقع زوال تمامی امکان هاست و فرد ناامید ادراک کاملی از محدودیت های متافیزیکی خود پیدا می کند.
وقوف بر کرانمندی جهان و خود، لاجرم موقعیت ناامیدی را رقم می زند اما همین ادراک و وقوف، در نتیجه ای متناقض نما امکانی نو برای دریافت لطف خداوند را منکشف می کند:
در بحر ناامیدی از خود طمع بریدی / زین بحر سربرآری مرجان من گرفته
(همان، ۲۳۸۸)
تو همه طمع بر آن نه که در او نیست امیدت
که ز نومیدی اول تو به این سوی رسیدی
(همان، ۲۸۲۰)
ور شوم نومید نومیدی منر عین صنع آفتاب است ای حسن
(مثنوی / دوم / ۱۱۱۴)
مولانا موقعیت به ظاهر دهشتناک ناامیدی را از لذت بخش ترین تجربیات انسانی قلمداد می کند و خود را غلام چنین لحظات نادر و نایابی می داند:
غلام ساعت نومیدی ام که آن ساعت
شراب وصل بتابد ز شیشه ای حلبی
دهان به گوش من آرد به گاه نومیدی
چه می کند سروگوش مرا به شهدلبی
(دیوان، ۳۰۴۹ )
حاصل این «ساعت نومیدی»، زیستن زیر سایه خورشید است:
چون ز تنهایی تو نومیدی شویر زیر سایه یار خورشیدی شوی
(مثنوی / دوم / ر۲۲)
به این ترتیب، مولانا در پرده دوم از هنر زندگی، ناامیدی را از یک آفت روانی یا نقیصه اخلاقی به یک موقعیت عرفانی شکوفنده تبدیل می کند. او به این ترتیب، انگار می خواهد گونه ای از زندگی را پیشنهاد کند که عمود خیمه اش تسلیم و توکل و قطع تعلق و ناامیدی از نفوذ و تأثیر تمامی اسباب و علل است. کارگزار اعظم و نقش پرداز اصلی در این سبک از زندگی، لطف بی زوال الهی است و در واقع، زندگی در پرتو آفتاب لطف شکفته می شود. دروازه این لطف فروزان، چیزی نیست مگر ناامیدی. به این اعتبار می توان ساحت دوم از هنر زندگی به روایت مولانا را «زندگی شکوفای لطف – محور» نام نهاد.
روایت سوم: زندگی آنسوی بیم و امید
خارج از ساحت امید و ناامیدی، خلأ محض و مظلمۀ خوفناک عدم نیست. مولانا می کوشد به مخاطبانش نشان بدهد که آنسوی دوگانه های مجعول «بشر ساخته»، ساحتی از حیات و زندگی وجود دارد که مختص رستگان و رهیدگان از قالب های متعارف است.
او همواره از عالمی سخن می گوید که دوگانه های کفر و دین، جبر و اختیار، غم و شادی، ایمان و انکار، ثواب و عقاب، عقل و عشق، امید و ناامیدی، خوف و رجا و … را محو می کند. عالمی اثیری که عین وحدت و یکرنگی است و تقابل و ثنویت در آن رنگ می بازد. در چنان عالمی، اصل بر رستن و رهیدن از دوگانه هاست. چراکه به عقیده مولانا، جعل این دوگانه ها کار طفلان است؛ حتی اگر روی و مویی سپید داشته باشد:
گرچه باشد مو و ریش او سپید / هم در آن طفلیِ خوف است و امید
(همان / ششم / ۴۷۳۸)
مولانا در غزلی به غایت شورانگیز و شِکوه آمیز، از یک موقعیت وجودی ناخوشایند گلایه می کند که ریشه و منشأ آن، دل سپردن به دوگانه بیم و امید است. این غزل درخشان، آمیزه ای از یک اضطراب وجودی و یک تمنای رهایی است:
تا چند خرقه بردرم از بیم و از امید
در ده شراب و واخرم از بیم و از امید
پیش آر جام آتش اندیشه سوز را
کاندیشه هاست در سرم از بیم و از امید
کشتی نوح را که ز طوفان امان ماست
بنما که زیر لنگرم از بیم واز امید
آن زر سرخ و نقد طرب را بده به من
رخسار زرد چون زرم از بیم و از امید
در عین آتشم چو خلیلم فرست آب
کآزر مثال بتگرم از بیم و از امید…
(دیوان، ۸۷۶)
دربند دوگانه ها بودن، نتیجه عالم هشیاری است؛ خواه هشیاری عاقلانه خواه هشیاری عاشقانه. و کسی که از هشیاری رهیده باشد، انگار در دریایی آرام و خالی از امواج دوگانه ها مستغرق است و آرامش می یابد:
مرد بحری دائماً بر تخته خوف و رجا است
چون که تخته و مرد فانی شد جز استغراق نیست
(دیوان، ۳۹۵)
تخت و تخته را وانهادن و در دریای یکرنگی غرق شدن، تجربه بی بدیل رهیدگی و وارستگی است:
رهد زخویش و ز پیش و ز جان مرگ اندیش
رهد زخوف و رجا و رهد ز باد و ز بود
(همان، ۹۵۰)
رستیم از خوف و رجا عشق از کجا شرم از کجا
ای خاک بر شرم وحیا هنگام پیشانی است این
(همان، ۱۷۹۲)
می ده گزافه ساقیا تا کم شود خوف و رجا
گردن بزن اندیشه را ما از کجا او از کجا
(همان، ۳۳)
مولانا در حسرت «یک نیکو پیِ سرگشته» و «کیقبادِ رسته» از دوگانه های مجعول است. جایی که این شهسوار قلندر نشسته است، بیرون از حصار جسم و خاک ومنزه از دوگانه های متقابل است:
ز عشق کم گو با جسمیان که ایشان را
وظیفه خوف و رجا آمد و ثواب و عقاب
(همان، ۳۱۳)
این روایت از زندگی را مولانا به «مقام رضا» پیوند می زند. درواقع جایی که این دوگانه ها رنگ می بازند، جایی است که مقام رضاست:
لیک این دو ضد استیزه نما / یک دل و یک کار باشد در رضا
(مثنوی / اول / ۳۰۸۵)
با خوف و رضا چه می فریبی تو / گفتی به قضای حق رضا باید
(دیوان، ۲۱۸۹)
به این ترتیب، مولانا در تبیین هنر زندگی، به روایتی جدید می رسد که می توان از آن با تعبیر« زند گی رضایتمندانه» یاد کرد. این، در نظر مولانا – و چه بسا در نظر قاطبه معنوی اندیشان جهان – احتمالاً عالی ترین سطح از زندگی خوب است. چیزی که هم از «زندگی سالم امید محور»برتر است و هم از «زندگی شکوفای لطف محور». این، «زندگی آرام رضایت محور» است.
امیر یوسفی
منبع: اطلاعات