میراث ایران

میراث مکتوب- سده‌هاست شناخت ایران، با یه عبارتی «ایران‌شناسی» در رأس توجّه بیگانگان فرهنگ مدار بویژه اروپاییان قرار گرفته است. نخستین گام ها را در این زمینه، جهانگردانی برداشتند که پس از پشت سر نهادن کوره راه های دشوار، پای بدین سرزمین ناشناخته گذاشتند. آن ها از خود سفرنامه هایی به جای نهادند که دست نامه و دست مایه ای شد برای ایرانگردان بعدی. این گروه بنا به ذوق و علاقه ای که داشتند، هرکدام زمینه هایی را برای پژوهش برگزیدند. از نخستین جهانگردان می توان به مارکوپولو اشاره کرد که در سدۀ 13 میلادی پای به ایران نهاد. هرچند در این میان، ایران دوستان و ایران شناسانی هم پیدا شدند که هیچ گاه پای بدین دیار ننهاده و تنها از روی علاقه و کنجکاوی به مطالعه در دین، زبان و تاریخ باستانی ایران و کلاً آثار پیشینیان در این زمینه پرداختند.

ایران شناسان، بنا بر دانشی که داشتند، هرکدام در شاخه ای از تاریخ، فرهنگ، تمدّن و زبان ایران به پژوهش و بررسی پرداختند و این یکی از ویژگی های مهم پژوهش های بیگانگان در زمینۀ ایران است. متخصّص بودن در یک موضوع، زمینه را برای اشراف کامل داشتن در آن هموار می کند  نتیجه آن می شود که پژوهشی ژرف، بنیادی، سامان یافته تر و سودمند تر در دسترس اهل آن قرار گیرد.

یکی از این آثار کتابی است به نام میراث ایران (the legacy of Persia)، گردآوری و زیر نظر: آرتور جان آربری(Arthur john arebery)، استاد دانشگاه کمبریج انگلستان، از این نویسنده تاکنون در زمینۀ ایران و ادبیّات فارسی کتاب های زیادی چاپ شده است که 41 عنوان آن در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی در مشهد وجود دارد که نامی ترین آن ها عبارتند از: ادبیّات کلاسیک فارسی، دیوان حافظ، شاهنامۀ فردوسی، شعر جدید فارسی، شیراز مهد شعر و عرفان، غزلیّات حافظ، کلام خاموش، گزیدۀ غزلیات عرفانی مولانا و مثنوی معنوی.

آربری (1905-1969 م) از خاور شناسان برجسته انگلیسی، مترجم قرآن و محقّق در ادبیّات ایران و عرب در 12 ماه مه 1905 در شهر پورس تموت در انگلستان به دنیا آمد و در دوم اکتبر 1969 در شهر لندن درگذشت. وی در سال 1927 م رشتۀ ادبیّات را در کالج پمبروک کمبریج به پایان رسانید و در مدّت دوسال دورۀ عربی را تحت تعلیم پروفسور نیکلسون فراگرفت. و فارسی را به سرپرستی دکتر لوی یادگرفت و با درجۀ ممتاز به پایان رسانید و به اخذ دکترا نائل شد. این دانشمند از مترجمان زبر دست ادبیّات عربی و فارسی به انگلیسی بود و خود یکی از شعرای انگلیسی زبان به شمار می آمد. این دانشمند بزرگ در مدّت 36 سال کار، 13 کتاب تحقیقی، 38 جلد ترجمۀ کتب مهم شرقی به انگلیسی و 21 جلد کتاب تدوین کرد.(1)

دانشگاه کمبریج تاکنون کتاب های چندی در زمینۀ تاریخ ایران (7جلد) و تاریخ اسلام (2جلد) چاپ کرده است و نسبت به دیگر مراکز دانشگاهی جهان حق تقدّم دارد.

 در کتاب میراث ایران سلسله گفتارهایی از این دانشمندان به ترتیب فصول زیر دیده می شود:

ج.هـ .ایلیف (ایران و دنیای قدیم)/داوید تالبوت رایس (ایران و امپراتوری روم شرقی)/ لوی (ایران و اعراب)/ هرمان گوئتز (ایران و هندوستان)/ د.برت(هنر ایران در دورۀ اسلامی) /ویکتوریا سکویل وست ( باغ های ایران)/ سیریل الگود (علم ایرانی)/ لارنس لکهارت (ایران در نظر مردم مغرب زمین)/ ژ. ای . هزلتین ( ممالک محروسۀ ایران)/ لارنس لکهارت (سنوات تاریخی ایران).

از نویسنگان نامبرده، تاکنون کتاب هایی مستقل نیز چاپ شده است. مانند: قالی ایران و کاروانی ایرانی هر دو اثر سیسل ادواردز؛ نادشاه نوشته لارنس لکمارت؛ تاریخ پزشکی در ایران از سیریل الگود؛ ادبیات ایران، زبان فارسی و ترجمه مرزبان نامه از  زلوی؛ فلزکاری اسلامی اثر د. برت؛ ابن سینا، فیلسوف و دانشمند، اثر ج. م. ویکنز.

دکتر احسان یارشاطر، دبیر این مجموعه در آغاز، دربارۀ هدف از نشر این آثار می نویسد: «منظور از انتشار مجموعۀ ایران شناسی این است که آثار گزیده ای که به زبانی غیر از زبان فارسی دربارۀ ایران و ایرانیان نوشته شده، در دسترس فارسی زبانان قرار گیرد.»(ص7).

همو در توضیح این کتاب به تفاوت های اصل اثر با اثر ترجمه شده می پردازد و می نویسد:«کتاب میراث ایران که منظرۀ جامعی از تاریخ تمدّن و هنر و زبان و ادبیّات ایران را از نظر می گذراند و خدمات پایدار مردم این سرزمین را در پیشرفت فرهنگ و تمدّن آشکار می سارد، اثر چند تن از دانشمندان و ایران شناسان باختر، خاصّه انگلستان است که زیرنظر ا . ج . آربری، استاد دانشگاه کمبریج تألیف یافته … گذشته از ترجمۀ احوال نویسندگان که در این ترجمه هست و در متن انگلیسی نیست، فهرست بسیار مفید سنوات تاریخی نیز که آقای “ل . لکهارت” با کمال لطف مجدّدا تنظیم نموده اند و به کمک جناب آقای محمّد سعیدی ترجمه شده است از آنچه از اصل دیده می شود، کامل تر است و از جمله شامل دوره های ماقبل تاریخی ایران نیز هست.»(ص9)

آن گاه گردآورنده در دیباچۀ خود با شوقی زایدالوصف دربارۀ ایران می نویسد:«در سرزمین کهنسال ایران که تمدّن درخشان و بلند پایه ای به طور مداوم بیش از سه هزار سال در آن پابرجا بوده، جای تعجّب نیست که مردمش چنین ذوق و درایتی داشته باشند. روزگاری طولانی است که ایرانیان به ارزش “جهاندیدگی” پی برده اند. هیچ ملّتی تفاوت بین مرد عاقل و “پخته” و شخص ساده و “خام” را به دقّت و لطف و ظرافت ایرانیان شرح نداده است.»(مقدّمه، ص1)

همو در ادامه می آورد:«پی بردن به علل این تنوّع و به اصطلاح امروزی “چند شاخگی” نبوغ ایران چندان کار مشکلی نیست. هزار ها سال است که جلگه های وسیع و درّه کوه های ایران …….. به طور مداوم کشت و زرع شده است. در دوره های قابل ملاحظه ای از این مدّت طولانی، ایرانیان دارای امپراطوری وسیعی بودند و در عین حال بارها در معرض هجوم و تطاول خارجیان قرار گرفته وگاهی چندین قرن تحت تسلّط بوده اند، ولی قرن ها قبل از آنکه سپاه خشایار شاه از یونان عقب نشینی کند، ایرانیان روشی در برخورد با زندگی در پیش گرفته بودند که چون رشتۀ طلایی درخشان و برجسته ای با رنگ ثابت در تار و پود تمدّن قرون و اعصار پایدار مانده است. اگر یونانیان را اهل تحقیق و رومیان را خبرگان اداره و فرمانفرمایی می دانند، ایرانیان را باید اهل دنیا نامید.»(مقدّمه،ص2)

آربری در توضیح چگونگی گردآوری این کتاب می نویسد:«کتابی که اکنون مطالعۀ آن را آغاز می کنید، فقط پاره ای از روش ها و عواملی را که فرهنگ ایران بوسیلۀ آن ها در همسایگان خود اثر کرده و درنتیجه میراثی برای کلیّۀ جهانیان گردیده است، شرح می دهد.» (ص3) و در ادامه دربارۀ نویسندگان این مجموعه بر این باور است که :«وظیفۀ سنگین مؤلّف و مراقب چنین کتابی آن است که عدّه ای از نویسندگان مطّلع و دانشمند را به همکاری دعوت کند. و این نویسندگان چنان در موضوع، بصیر و بدان علاقه مند باشند که بدون نفع مادّی، مطالعات و تحقیقات عمیق خود را در صفحات بسیار محدودی بگنجانند و در عین حال چنان دقیق و امعان نظر باشند که همۀ زندگی ملّتی را یکجا در نظر مجسّم کنند و جانبداری ننماید.»(ص3)

چنانکه در متن کتاب آمده او از سال 1953 م سرپرستی این کتاب را عهده دار شده است. گونه گونی گفتارها، تسلّط نویسندگان بر موضوع گزینش، ترجمۀ یکدست و روان مترجمان بنام مانند: احمد بیرشک(1285-1381ش) از ویژگی های کتاب نامبرده است. نویسندگان برای سودمندی گفتار خود، تصاویر گویایی را پیوست گفتار خود نموده اند که فهرست آن در آغاز کتاب درج شده است.

نکتۀ گفتنی دربارۀ نویسندگان این مجموعه آنکه اگر کسی دیگر نیز مختار به گزینش افراد برای نگارش مباحث آن بود، بی گمان او نیز به همین افراد مراجعه می کرد. کار خوب و ستودنی این ترجمه که خود یک کتابشناسی کوچک است، گذاشتن شرح حال نویسندگان گفتار ها برای آشنایی خوانندگان است که در این راه خوانندگان با دیگر آثار این نویسندگان که عمدتاً در زمینۀ شرق و ایران است آشنا می شوند.

در نخستین گفتار که «ایران و دنیای قدیم» به قلم ایلیف است، چنین می خوانیم:«با در نظر گرفتن سهم عظیمی که نژاد آریایی در تاریخ جهان دارد، جای تعجّب است که ما اهالی مغرب زمین، یعنی اخلاف این نژاد، از اصل و بنیاد و اهمیّت این تیره و فرهنگ سرزمین هایی که مهد و گهوارۀ اسلاف ما بوده تا این حد بی اطّلاع باشیم، مردمان باختر زمین، تمدّن رومی و یونانی و یهودی را کم و بیش با شیر مادر مکیده و آن را جذب و هضم کرده اند، درحالی که برای اکثر این مردمان صفحه های وسیع تاریخ ایران که اسلاف و اجداد ایشان از آن سامان برخاسته و پرورش یافته اند، چون ماه آسمان، دور و خارج از دسترس می باشد.»(ص6-5)

وی در این مقالۀ شصت صفحه ای به اثبات ایران از زمان یورش آریایی ها تا پایان ساسانیان می پردازد و در این گفتار به هنر و علم و تاریخ ایران کهن اشاره دارد. برخوردهای فرهنگی، مبادلات اقتصادی و هنری امپراطوری بزرگ ایران و روم شرقی (بیزانس) موضوع گفتار داوید تالبوت رایس است. که در ایران به دنیا آمده است. ر. لوی. در گفتار سوم به جنگ های اعراب و ایران و تأثیر ایرانیان بر دانش و تمدّن مسلمانان اشاره دارد. در گفتار چهارم، هرمان گوئتز به تأثیر نفوذ ایران بر هندوستان پس از پیروزی های محمود غزنوی می پردازد. د . برت در گفتار پنجم به هنر ایرانی در دوران اسلامی اشاره می کند و می نویسد:«از معماری که صرف نظر شود، موفقیّت عمده نبوغ ایرانی در هنر عهد اسلامی، در زمینه هایی است که به آن ها، نام “هنرهای کوچک” داده اند.»(ص189)

پروفسور ویکنز، مذهب ایران را در دوران اسلامی بررسی کرده است و می نویسد:«در زمینۀ مذهب، بزرگترین افتخار ایران آن است که بزرگترین میراث وی امید و ایمان است.»(ص283)

دکتر محمّد معین که آثار فراوان در زمینۀ زبان فارسی دارد، مترجم مقالۀ هارولد والتر بیلی در زمینۀ زبان فارسی است، «وی در مقالۀ کوتاه خود، اطّلاعات عمیق خویش را در باب زبان فارسی و زبان های دیگر ایرانی قدیم و جدید در اختیار خواننده می گذارد.»(ص285). آرتورجان آربری، گردآورنده و سامان ده این کتاب که خود مطالعات و کتاب های چندی در زمینۀ ادبیّات فارسی دارد، گفتار «ادبیّات ایران در دورۀ اسلامی» را نوشته است.

قالی ایران، عنوان گفتار نگارشی ادوارد سیسل ادواردز است، همو که در سال 1957 م کتاب قالی ایران را نوشت. انواع قالی همراه با نقش های آن را در گفتار خود آورده است. بانو ویکتوریا باسکویل وست به زیباترین عنصر معماری ایران، یعنی باغ میپردازد ومی نویسد:«باغ های ایرانی، قطعاً آنچه که می خواسته اند، یعنی بهشتی در روی زمین بوده است.»(ص445)

«علم ایرانی» که همگان بدان معترف اند، موضوع گفتار سیریل الگود و او نیز در بخش های: ریاضیّات، نجوم، پزشکی، گیاه شناسی، شیمی، بدان اعتراف دارد.«ایران در نظر مردم مغرب زمین» چنانکه لارنس لکهارت می نویسد: قریب 2500سال مغرب زمین به ایران نظر افکنده و این نظر گاهی آمیخته به مهر و ستایش و زمانی برعکس آن بوده است.(ص681) بانو ژ . ای . هزلنتین در گفتار «ممالک محروسۀ ایران» به روابط سیاسی و اقتصادی ایران با کشورها در گذر زمان اشاره دارد و سرانجام فهرست مستند «سنوات تاریخی ایران » اثر لکهارت، پایان بخش این کتاب ارزشمند است.

مترجمان در پایان کتاب چندین فهرست، شامل نام نامۀ انسانی و جغرافیایی، مذاهب، سلسله ها و غیره را برای دسترسی آسان تر به متن فراهم کرده اند. چاپ دوم این کتاب بوسیلۀ انتشارات علمی و فرهنگی تهران در سال 1388 در 498 ص انجام شده است. این کتاب یک بار هم در پاکستان به زبان اردو ترجمه شده که مشخّصات آن به قرار زیر است:

میراث ایران (ایران علوم و فنون کی متعلّق مقالات کا مجموعه)، مترجم: سید عابد علی عابد، لاهور: مجلس ترقّی ادب، 1962 م، 712ص.

(1)  برگرفته از: فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور: نصرالله نیک بین،تهران: آرون، چاپ دوم 1380، ج1: 22-18.

میراث ایران: آرتور جان آربری، ترجمه: احمد بیرشک و دیگران، ت‍ه‍ران‌ : ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌  ، چاپ چهارم، ۱۳۸8، وزیری، ‏‫‏‏‏دوازده‌، ۴۹۸ ص‌،  م‍ص‍وّر.

حسین مسرت

منبع: روزنامه اطلاعات