میراث مکتوب- در سراسر کتاب بزرگ تفسیر کشف‌الاسرار، اثر ابوالفضل رشیدالدین میبدی، صدها بیت و 85 رباعی صوفیانه به چشم می‌خورد که میبدی نام سرایندۀ هیچ‌کدام از آن‌ها را ننوشته است. تنها در چند شعر نام «جوانمرد»، «پیر»، «عزیز»، «دوست» آمده که روشن گشته، منظور، سنایی غزنوی (درگذشت 525 یا 545 ق) است. تاکنون پژوهش‌های چندانی از سوی محقّقان دربارۀ صاحبان اشعار کشف‌الاسرار انجام‌نشده است (1) تا این اشعار شناسنامه‌دار شوند. برخی رباعیّات را چون در دیگر آثار خواجه عبدالله انصاری آمده و نیز می‌دانیم که کشف‌الاسرار برگرفته از تفسیر انصاری است، می‌توان به‌یقین از او دانست. امّا با توجّه به نزدیکی زبان، گفتار و ادبیّات انصاری و میبدی نمی‌توان برخی رباعیّات را به‌درستی از آن انصاری یا میبدی دانست. مثلاً رباعی زیر را که پرویز ناتل خانلری از آن میبدی دانسته است، تاکنون به یازده شاعر دیگر هم نسبت داده‌اند:
چشمی دارم همه پر از صورت دوست با دیده مرا خوش است تا دوست در اوست
از دیده و دوست فرق کردن نه نکوست یا دوست به‌جای دیده یا دیده خود اوست (2)
این رباعی تاکنون به نام افراد زیر آمده است: رشید وطواط، اوحدّالدّین کرمانی، خواجه عبدالله انصاری، رشیدی سمرقندی، بابا افضل کاشانی، ابوسعید ابوالخیر، عین القضات همدانی، عمعق بخارایی، مولوی، ارشدی ماورالنهری و ظهیر فاریابی (3) که به گفتۀ احمد بهشتی شیرازی، این رباعی، سرگردان‌ترین رباعی در تاریخ هزارسالۀ رباعی سرایی است. (4)
سیروس شمیسا معتقد است که خواجه شاید شعر فارسی ندانسته باشد. ازاین‌رو احتمال داده که برخی رباعیّات کشف‌الاسرار از شاعران قدیم‌تر از انصاری و میبدی باشد؛ مانند: این رباعی که خانلری به نام میبدی آورده، امّا در کتاب سوانح اثر امام احمد غزالی، بدون نام گوینده است:
یک تیر به نام من ز ترکش برکش و آن گه به کمان عشقی سخت اندر کش
گر هیچ نشانه خواهی اینک دل‌وجان از تو زدنی سخت و ز من آهی خوش (5)
و چون نامی از میبدی و انصاری در کتاب نزهة المجالس که جنگی از رباعیّات مشهور فارسی تا سدۀ هفتم قمری است، نیامده، قضاوت دراین‌باره را سخت کرده است، ازاین‌روست که برخی رباعیّات کشف‌الاسرار هم به نام میبدی (6) و هم به نام انصاری آمده است. (7) بااین‌وجود ، نخستین بار پرویز ناتل خانلری ، رباعیّات میبدی و انصاری را از هم جدا نموده و در کتاب ترانه‌ها آورده است . ازاین‌رو و بنا بر نظر خانلری ، رباعیّات زیر از آن رشیدالدّین میبدی است :
بخت از در خان ما درآید روزی خورشید نشاط ما برآید روزی
وز تو به‌سوی ما نظر آید روزی و این انده ما هم به سر آید روزی
****
بر شاخ طرب هزاردستان توایم دل‌بسته بدان نغمه و دستان توایم
از دست مده که زیردستان توایم بگذار گناه ما که مستان توایم
****
دل را تو به نار عاشقی بریان‌کن و آنگاه نظر ز دل به‌سوی جان‌کن
گر زان که به راه پیشت آید معشوق این جمله به‌پیش پای او قربان کن
****
چشمی دارم همه پر از صورت دوست با دیده مرا خوش است تا دوست در اوست
از دیده و دوست، فرق کردن به نکوست یا دوست به‌جای دیده یا دیده خود اوست
****
گل‌ها که من از باغ وصالت چیدم دُرها که من از نوش لبت دزدیدم
آن گل همه خار گشت در دیدۀ من وان دُر همه از دیده فروباریدم
****
در هجر من همی بسازم از شرح خیال در وصل همی بسوزم از بیم زوال
پروانۀ شمع را همین باشد حال در هجر نسوزد و بسوزد به وصال (8)
****
با خود ز پی تو جنگ‌ها دارم من صد گونه ز عشق رنگ‌ها دارم من
در عشق تو از ملامت بی‌خبران بر جان و جگر، خدنگ‌ها دارم من
****
یک تیر به نام ز ترکش، برکش و آن گه به کمان عشق، سخت اندر کش
گر هیچ نشانه خواهی، اینک دل‌وجان از تو زدنی سخت و ز من آهی خوش
****
ای ماه برآمدی و تابان گشتی گرد فلک خویش خرامان گشتی
چون دانستی برابر جان گشتی ناگاه فروشدی و پنهان گشتی (9)
****
ز اوّل که مرا عشق نگارم نو بود همسایه به شب ز نالۀ من نغنود
کم گشت کنون ناله که عشقم بفزود آتش چو همه گرفت، کم گردد دود
****
سیارۀ عشق را منازل ماییم ز اشکال جهان، نقطۀ مشکل ماییم
چون قصّۀ عاشقان بیدل خوانند سر قصّۀ عاشقان بیدل ماییم (10)
****
در کوی تو گر کشته شوم باکی نیست کو دامن عشقی که برو چاکی نیست
یک عاشق آزاده نبینی به جهان کز باد بلا بر سر او خاکی نیست (11)
پی‌نویس
1- تنها در ضمن چهارمقالۀ ارائه‌شده به کنگرۀ بزرگداشت میبدی، اشاراتی به سرایندگان برخی اشعار شده است. عناوین مقالات عبارت‌اند از:
«ارزش ادبی کشف‌الاسرار»: اسماعیل حاکمی، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی ….: یدالله جلالی پندری، یزد: انتشارات یزد، 1378، ج 1: 220-219.
«لزوم تصحیح مجدّد کشف‌الاسرار»: غلامرضا زرّین چیان، همان: 313- 310.
«تأثیر روح الارواح در تفسیر کشف‌الاسرار»: علی‌اصغر سیفی، همان: 386- 375.
«برخی از منابع فارسی کشف‌الاسرار»: اکبر نحوی، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی، به کوشش: مهدی ملک ثابت، یزد: شورای پژوهشی ادارۀ کلّ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد، 1379، ج 2: 283-273.
2- تفسیر کشف‌الاسرار و عدّة الابرار: رشیدالدّین ابوالفضل میبدی، به کوشش: علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371 ج 1: 31.
3- شمیسا، سیروس: سیر رباعی، تهران: علم، چاپ سوم، 1387: 137، 182 / بهشتی شیرازی، احمد: رباعی نامه، تهران: روزنه، [چاپ دوم]، 1372: 706 – 705.
4- بهشتی شیرازی، احمد: رباعی نامه، همان: 705.
5- شمیسا، سیروس، همان: 136.
6- ناتل خانلری، پرویز: ترانه‌ها، به کوشش: علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: نوین، 1352: 69-65.
7- انصاری، عبدالله: سخنان پیر هرات، به کوشش: محمّدجواد شریعت، تهران: جیبی، چاپ هشتم، 1382: 78، 97-96، 115، 174.
8، 9، 10- این سه رباعی به نام خواجه عبدالله انصاری آمده است. بنگرید … مدبّری، محمود: رباعیّات منسوب به خواجه عبدالله انصاری، تهران: زوّار، 1361:40، 49، 17.
11- این رباعی به نام مولوی هم آمده که با توجّه با تاریخ نگارش کشف‌الاسرار، نادرست است.
حسین مسرت
منبع: روزنامه اطلاعات