میراث مکتوب- پنجاه و یك سال از خاموشی محمد معین گذشت. بی‌شك دكتر محمد معین (1350-1297) استاد زبان فارسی و پدیدآورنده فرهنگ معین از فضلای بزرگ ایران معاصر است. او پس از پایان تحصیلات مقدماتی برای ادامه تحصیل در دارالفنون به تهران آمد و به تحصیل در دانشكده ادبیات پرداخت. در سال 1313 با نوشتن پایان‌نامه‌ای به زبان فرانسه در مورد شاعر فرانسوی «لوكنت دولیل» و در حالی كه فقط 16 سال سن داشت در رشته ادبیات و فلسفه به اخذ مدرك كارشناسی نایل شد.در 1314 به‌ریاست دانشسرای مقدماتی اهواز برگزیده شد. در سال 1321 با نوشتن رساله «مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات فارسی» به زبان فرانسه اولین كسی بود كه در ایران به اخذ درجه دكترای ادبیات نایل می‌آمد. معین بلافاصله به تدریس در دانشكده ادبیات و دانشسرای عالی تهران مشغول شد. در زمان نخست‌وزیری دكتر مصدق عضویت شورای عالی فرهنگ را قبول كرد و سال‌ها عضو فرهنگستان بود. در این ایام بر پژوهش‌هایی كه از سال‌ها پیش شروع كرد، افزود و تماس‌ها و ملاقات‌ها و دوستی‌ها و همكاری‌ها با علما و محققین تراز اول ایران و خارجی را در حد امكان ادامه داد. از چند دانشگاه خارجی درجه دكترای افتخاری داشت و عضو فرهنگستان ایران شد كه ریاستش با ذكاءالملك فروغی بود. ریاست كمیسیون ادبیات سمینار جهانی تاریخ و فرهنگ ایران را بر عهده داشت. در سمینار بین‌المللی (سومر) دانشگاه هاروارد و كمیته مجموعه كتیبه‌های ایران و كمیته تالیف فرهنگ پهلوی و انجمن خاورشناسان پاریس و انجمن فلسفی عضویت داشت.
آشنایی و علاقه معین با فرهنگ لغتنامهنویسی، اگرچه از دوران نوجوانی شكل گرفته بود، اما دیدار با سرپرست گروه باستان‌شناسی از كشور فرانسه، این علاقه را به عمل تبدیل كرد. معین، نخست به تصحیح لغت‌نامه برهان قاطع پرداخت و علاوه بر تحقیق در آن، اقدام به حاشیه‌نویسی و تكمیل آن كرد و این كتاب را در پنج جلد عرضه كرد. دومین گام مهم او تهیه فرهنگ فارسی بود. بیش از یك میلیون فیش مطالعه در كتابخانه‌های دنیا، بررسی دقیق فرهنگ‌های معتبر جهانی و حاصل تلاش بیست ساله معین و همكاری چهارصد نفر از دانشجویانش باعث شد تا فرهنگ فارسی معین در شش جلد منتشر شود كه از منابع معتبر واژگان زبان فارسی است. از دیگر فعالیت‌های مهم او همكاری با علی‌اكبر دهخدا، ادیب، لغت‌شناس، سیاستمدار و شاعر ایرانی بود. تاسیس «سازمان لغت‌نامه» در منزل دهخدا و دعوت از استادان و دانش‌پژوهان برای همكاری، باعث شد تا معین نیز به این مجموعه معرفی شود و با تشویق اساتید برجسته، این همكاری آغاز شد. عملكرد او در ارایه كتاب برهان قاطع، دهخدا را مطمئن كرد كه فردی مناسب و مستعد را برای مجموعه خود یافته است.
توانایی معین، آن چنان دهخدا را شیفته كرد كه با آغاز بیماری‌اش، نظارت و بررسی مجلدات بعدی لغت‌نامه را بر عهده معین گذاشت و در نوشته‌ای به ورثه، وصیت كرد كه تمامی فیش‌های چاپ نشده لغت‌نامه را به «عزیزترین دوست» او یعنی دكتر معین بدهند. معین حدود ده سال با دهخدا و همین مدت پس از او با «سازمان لغت‌نامه» همكاری موثری داشت. همچنین طبق وصیت نیما یوشیج، بررسی آثار او را برعهده گرفت. دكتر معین كه سرآمد فضلای ایران معاصر بود به‌زبان‌های فرانسه، انگلیسی، عربی و آلمانی تسلط كامل داشت و زبان‌های پهلوی، اوستایی و فارسی باستان و بعضی لهجه‌های محلی را خوب می‌دانست.
عبدالحسین زرین‌كوب در مجلس یادبود دكتر معین در 13 تیر 1356 در تالار فردوسی دانشكده ادبیات دانشگاه تهران، فرهنگ معین را چنین توصیف می‌كند: «فرهنگ معین شاهكار راستین لغتنامهنویسی او در زبان فارسی است. معین كه سلامت وجود و شاید حیاتش را در سر این این كار گذاشت حق بزرگی در فرهنگ امروز ما دارد. بدون شك زندگی معین اگر هیچ حاصل علمی دیگری نداشته باشد جز همین كتاب یك زندگی سرشار و پربار به شمار می‌آمد. مع‌هذا زندگی او به‌رغم آنكه بالنسبه كوتاه بود، ثمره‌های ارزنده فرهنگی دیگر هم داشت و در بین آنها، نقشی كه او در تربیت یكی، دو نسل از محققان امروز ما داشت كم اهمیت نیست. اما زندگی خود او یك شوق و نشاط پایان‌ناپذیر و فزاینده ذوقی و عقلی با لذت‌های خاص خویش بود. این لذت‌ها كه مخصوص دانشمند واقعی است عظمت و همتی داشت كه به او اجازه نمی‌داد تا وقتش را صرف تلاش در راه كسب یا حفظ مقامات رسمی كند. تمام وجود خود را به علم داده بود، این لذت دیریاب را داشت كه احساس می‌كرد علم هم به قول محققان بعضی از وجود خود را به او تسلیم كرده بوده و با ادراك این مایه لذت، طبیعی بود كه او حتی امتیازات و اعتبارات ظاهری و رسمی مثل عضویت ثابت یا موقت در مجامع مهم بین‌المللی یا دریافت عنوان‌ها و نشان‌های افتخار را كه عایدش می‌شد، حقیر و بی‌اهمیت بیابد.» معین به واسطه پژوهش‌ها و تحقیقاتش، موفق به كسب مدال‌ها و نشان‌هایی شده بود كه برای ارج نهادن و قدردانی از ارزش او به او اعطا می‌شد. مدال‌هایی چون جایزه عالی آكادمی ادبیات فرانسه، نشان درجه دوم سپاس در سال 1327، نشان هنر و ادبیات دولت فرانسه، نشان آكادمیك از رییس‌جمهور فرانسه، نشان لژیون دونور، نشان درجه دوم علمی در سال‌های 1316 و 1321 و… به عنوان تقدیر از جایگاه علمی و ادبی به معین اهدا شد. او با تسلط علمی خود در كنفرانس‌های متعددی شركت داشت. در آذر 1345 دچار سكته مغزی شد و حدود پنج سال در حال اغما به سر برد. معالجات در ایران و خارج نیز به نتیجه‌ای نرسید و سرانجام در 13 تیرماه 1350 آرامشی ابدی یافت و در آستانه اشرفیه گیلان به خاك سپرده شد.
محمود فاضلی
منبع: روزنامه اعتماد